ରେଙ୍ଗାଲିର ପାଣି, ଲୁହର ଖଣି

ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ଶତପଥୀ ଓ ସାଥୀ

ଓଡ଼ିଶାର ଜରେଇକେଲା ପାଖରେ ବ୍ରାହ୍ମଣୀର ଶାଖା ନଦୀ କୋଏଲର ଦୃଶ୍ୟ
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିମିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍ 

ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଦୀ ଉପରେ ବନ୍ଧା ହୋଇଥିବା ରେଙ୍ଗାଲି ବନ୍ଧ ଓଡ଼ିଶାର ବୃହତ୍ତମ ବହୁମୂଖୀ ନଦୀ ଉପତ୍ୟକା ଯୋଜନା ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ । ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଈର ଜନ୍ମ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟର ରାଞ୍ଚି ଜିଲ୍ଲାର ନାଗରୀ ଗ୍ରାମ ପାଖରେ । ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟରେ ୨୫୮ କିଲୋମିଟର ବହି ସାରିଲା ପରେ ନଈଟି ଓଡ଼ିଶାରେ ପଶେ । ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡରେ ଏହାର ନାମ ଦକ୍ଷିଣ କୋଏଲ । ରାଉରକେଲା ପାଖର ବେଦବ୍ୟାସଠାରେ ଶାଖା ନଈ ଶଙ୍ଖ ସହ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶାରେ ଏହା ବ୍ରାହ୍ମଣୀର ନାମ ନିଏ । ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ଓ ଓଡ଼ିଶାରେ ୭୯୯ କିଲୋମିଟର ଲମ୍ବ ପଥ ଅତିକ୍ରମ କରି, ୨୨, ୬୨୦ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ଅବବାହିକାର ଜଳ ନିଷ୍କାସନ କରି, ଏହା କଳିଙ୍ଗ ସାଗରରେ ନିଜର ଅବସ୍ଥିତି ହରାଏ । ଏହି ନଦୀ ଉପରେ ରେଙ୍ଗାଲି ବହୁମୂଖୀ ବନ୍ଧ ପରିଯୋଜନା ଜୁନ ୧୯୭୩ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଭିତ୍ଥିପ୍ରସ୍ତର ୨୩ ଡ଼ିସେମ୍ବର ୧୯୭୩ ରେ ଦିଆଗଲା । ହେଲେ ଅସଲରେ ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣର କାମ ୧୯୭୫ ରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣର କାମ ୧୯୯୧ ମସିହାରେ ଶେଷ ହେଲା । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ମୂଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା ବନ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ବୈତରଣୀ ଓ ବୁଢ଼ାବଳଙ୍ଗ ନଦୀ ମଧ୍ୟରେ ଛଅ ଲକ୍ଷ ହେକ୍ଟର ଜମିରେ ଜଳସେଚନ, ତଥା ଷାଠିଏ ମେଗାୱାଟ ଜଳବିଦ୍ୟୁତ ଉତ୍ପାଦନ ।

ରେଙ୍ଗାଲି ନଦୀ ବନ୍ଧ ଯୋଜନାରେ ୨୬୩ ଗ୍ରାମ ଆଂଶିକ କିମ୍ବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବୁଡ଼ିଗଲା । ଏଥି ମଧ୍ୟରୁ ୧୧୬ଟି ଗାଁ ପୂରା ବୁଡ଼ିଗଲା ଓ ମାନଚିତ୍ରରୁ ଏଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ତା ଲୋପ ପାଇଲା । ଏହି ୨୬୩ଟି ଗ୍ରାମମାନଙ୍କର ଅନେଶତ ହଜାର ଏକରରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ ଜମି ମଧ୍ୟ ଜଳଗ୍ରସ୍ତ ହେଲା । ଏଥି ମଧ୍ୟରୁ ସରକାରୀ ହିସାବ ଅନୁସାରେ ରୟତି ଜମି ଥିଲା ୩୫, ୩୩୫ ଏକର ତଥା ଜଙ୍ଗଲ ଜମିକୁ ମିଶାଇ ସରକାରୀ ଜମି ଥିଲା ୬୫, ୩୮୨ ଏକର । ପ୍ରକଳ୍ପ ଯୋଗୁଁ ୧୧,୨୮୯ ପରିବାରର ସମୁଦାୟ ୪୬, ୫୭୦ ଲୋକଙ୍କୁ ଗୃହତ୍ୟାଗୀ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଲା । ଏଥି ମଧ୍ୟରୁ ୨୧୦୦ ପରିବାର ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ଓ ୧୩୨୮ଟି ପରିବାର ଅନୁସୂଚିତ ଜନଜାତି ଜନଗୋଷ୍ଠୀର ଥିଲେ । ଲୋକେ ନିଜର ଭିଟାମାଟି ଛାଡ଼ିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନଥିଲେ । ସରକାର ବଳ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଜମି ଦଖଲ କଲେ । ୧୯୭୮ ମସିହାର ଗୋଟିଏ ଘଟଣାରେ ପୋଲିସ ୩୦, ୦୦୦ ଲୋକଙ୍କର ଏକ ହଡ଼ତାଳ ଉପରେ ଲାଠିମାଡ଼ କରି ଶହଶହ ଲୋକଙ୍କୁ କ୍ଷତାହତ କଲେ । ପ୍ରକଳ୍ପ ପାଇଁ ଲୋକଙ୍କୁ ସହିଥିବା ନାନାଦି ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟ ଦେବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଏହା ଛଡ଼ା ଭୂମି ଅଧିଗ୍ରହଣ ଓ ପୁନର୍ବାସ ପାଇଁ ୬୪ କୋଟି ୯୫ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଏଥିରୁ ଅଧିଗୃହିତ ଜମି ପାଇଁ କ୍ଷତିପୂରଣ ଭାବରେ ୩୦ କୋଟି ସରକାର ଖର୍ଚ୍ଚ କରିଥିଲେ ।

ପୂର୍ବର ନାନାଦି ନଦୀ ବନ୍ଧ ଯୋଜନାର ଅନୁଭୂତିରୁ ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିବାରୁ, ସରକାର ରେଙ୍ଗାଲିର ବିସ୍ଥାପିତ ହେବାକୁଥିବା ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ସରକାର ଭୂମି-ପାଇଁ-ଭୂମି ଭିତ୍ତିକ ପୁନର୍ବାସ ଯୋଜନା ଘୋଷଣା କଲେ । ପ୍ରକଳ୍ପଗ୍ରସ୍ତ ଜମି ପାଇଁ କ୍ଷତିପୂରଣର ପରିମାଣ ସରକାର ଏକର ପିଛା ୫୦୦ରୁ ୪,୫୦୦ ଟଙ୍କା ଭିତରେ ଧ୍ୟାର୍ଯ୍ୟ କଲେ । ବନ୍ଧ ଓ କଟା ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ବର୍ଗ ମିଟର ପିଛା ୩୨୨ ଟଙ୍କା ୮୦ ପଇସା ଦରରେ କ୍ଷତିପୂରଣ ଧ୍ୟାର୍ଯ୍ୟ କରାଗଲା । ଢିଅ ଜମି ପାଇଁ ୪,୫୦୦ ଟଙ୍କା କ୍ଷତିପୂରଣ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଆମ୍ବ, ପଣସ, ନଡ଼ିଆ ଇତ୍ୟାଦି ଫଳ ଗଛ ପାଇଁ ଗଛର ଗୋଲେଇ ଏକ ଫୁଟରୁ କମ ଥିଲେ ପାଞ୍ଚ ଟଙ୍କା ଓ ଛଅ ଫୁଟରୁ ବେଶି ଥିଲେ ୧୦୦ ଟଙ୍କା ହିସାବରେ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଲୋକେ ଏ ପ୍ରକାରର ହିସାବରେ ସୁଖି ନ ଥିଲେ । କାରଣ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଗଛ କେବଳ ଏକ ଅର୍ଥାଗମର ବାଟ ମାତ୍ର ନଥିଲା ।

ମାତ୍ର ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ଲୋକେ ଏହି କ୍ଷତିପୂରଣ ପରିମାଣ ସହ ଅସୁଖୀ ଥିଲେ । ପରେ ୧୧ ଡ଼ିସେମ୍ବର ୧୯୯୧ ମସିହାରେ ଜାରି ଏକ ସରକାରୀ ଆଦେଶ ଅନୁସାରେ ଭୂମି ହରାଇ ଭୂମି କ୍ଷତିପୂରଣ ଭାବରେ ପାଇନଥିବା ପରିବାରକୁ ଏକର ପିଛା ଜଳସେଚିତ ଜମି ପାଇଁ ୧୬, ୦୦୦ ଟଙ୍କା ଓ ଅଣ-ଜଳସେଚିତ ଜମି ପାଇଁ ୮, ୦୦୦ ଟଙ୍କା ଭାବରେ କ୍ଷତିପୂରଣ ଦିଆଯିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଜାରିଗରାଗଲା । ବିସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବା ୧୧,୨୮୯ ପରିବାର ମଧ୍ୟରୁ ୮୫୪ ପରିବାରଙ୍କୁ ୨୦୦୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କୌଣସି ଭାବରେ ଥଇଥାନ କରାଯାଇନଥିଲା । ସରକାରଙ୍କ ପାଖରେ ପୁନର୍ବାସ ଓ ଥଇଥାନର କୌଣସି ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ସାମଗ୍ରିକ ରେକର୍ଡ଼ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । କେବଳ ଆର୍ଥିକ କ୍ଷତିପୂରଣ ଦେଇ ଥଇଥାନ କରାଯାଇଥିବା ୨୮୦୮ ପରିବାର ଯେ ଏବେ କେଉଁ କେଉଁ ଗ୍ରାମରେ ବସବାସ କରୁଛନ୍ତି, ସେହି ଗାଁ ମାନଙ୍କର ତାଲିକା ସରକାରଙ୍କ ପାଖରେ ଉପଲବ୍ଧ ନୁହେଁ । ଅର୍ଥାତ, ଭୂମି ଦିଆଯାଇ ଥଇଥାନ କରାଯାଇଥିବା ପରିବାରଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ହେଲା ୭୬୨୭ । ବିସ୍ଥାପିତଙ୍କ ପାଇଁ ୬୧ଟି ପୁନର୍ବାସ କଲୋନି ଓ ୯୫ ଟି ପୁଞ୍ଜ-ଗ୍ରାମ ସ୍ଥାପିତ କରାଯାଇଥିଲା । କ୍ଷତିପୂରଣ ପାଇଥିବା ପରିବାରମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଶତକଡ଼ା ୬୬ ଭାଗ ପରିବାରଙ୍କୁ ଜମି ଓ ଶତକଡ଼ା ୨୨ ଭାଗ ପରିବାରଙ୍କୁ ନଗଦ ଟଙ୍କା କ୍ଷତିପୂରଣ ବାବଦରେ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

ଏହି ଆର୍ଥିକ କ୍ଷତିପୂରଣ ଛଡ଼ା ପ୍ରତି କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ପରିବାର ପିଛା ଅଧ ଏକର ଢ଼ିଅ ଜମି ତଥା ଅଣ-ଜଳସେଚିତ ହୋଇଥିଲେ ଛଅ ଏକର ଚାଷ ଜମି ଓ ଜଳସେଚିତ ହୋଇଥିଲେ ତିନି ଏକର ଚାଷ ଜମି ଯୋଗାଇ ଦିଆଯିବାର ପ୍ରତିଶୃତି ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ଦେଇଥିଲେ । ସରକାର ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ପରିବାରକୁ ପ୍ରତିଶୃତି ମୁତାବକ ଜମି ଯୋଗାଇଦେଲେ । ମାତ୍ର ପ୍ରାୟତଃ ଜମି ଚାଷଯୋଗ୍ୟ ନଥିଲା । ରେଙ୍ଗାଲି ପ୍ରକଳ୍ପର ଘୋଷିତ ପୁନର୍ବାସ ନୀତି ଅନୁସାରେ ଏ ସମସ୍ତ ଜମିକୁ କୃଷି ଉପଯୋଗୀ କରିବାର ଦାୟିତ୍ତ୍ୱ ସରକାରର ଥିଲା । ଏଥି ପାଇଁ ଏକର ପିଛା ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଖର୍ଚ୍ଚର ପରିମାଣ ୬୦୦ ଟଙ୍କା ବୋଲି ଧାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ସରକାର ଜଙ୍ଗଲ ଜମିରୁ କେବଳ ଗଛ କାଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଭାବିତ ଲୋକଙ୍କୁ ଧରାଇଦେଲେ । ଚାଷ ଜମି ନାମରେ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଥିବା ଜଙ୍ଗଲ ଜମିରୁ ଚେର ଉପାଡ଼ି, ଗୋଡ଼ିପଥର ଇତ୍ୟାଦି ବାଛି, ଜମି ସମତଳ କରି, ଚାଷୋପଯୋଗୀ କରିବା ପାଇଁ ଲୋକଙ୍କୁ ଅନେକ ବର୍ଷ ଲାଗିଗଲା । ଅନେକ ଜାଗାରେ ଜଳସେଚିତ ଜମି କହି ସରକାର ଯେଉଁ ଭୂମି ସରକାର ଯୋଗାଇ ଦେଇଥିଲେ, ତାହା କେନାଲର ଶେଷ ମୁଣ୍ଡରେ ଅବସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବାରୁ, ସେଥିରେ ପାଣି ମାଡ଼ୁ ନଥିଲା ।

କିନ୍ତୁ ଏହି ସବୁ ବିଭ୍ରାଟଠାରୁ ଅଧିକ ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ ଦୁଇଟି ସମସ୍ୟା ରେଙ୍ଗାଲିର ବିସ୍ଥାପିତମାନଙ୍କୁ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଘେରି ଆସିଛି । ପ୍ରଥମଟି ହେଲା କେ-ପଟ୍ଟାର ସମସ୍ୟା । ଅନେକ ବିସ୍ଥାପିତ ପରିବାରକୁ ଜଙ୍ଗଲ ବିଭାଗର ଜମି ଆବଣ୍ଟିତ କରିଦିଆଯାଇଥିଲା । ଏହି ଜମି ଉପରେ ଅଧିକାର ବା ସତ୍ତ୍ୱ ସେମାନଙ୍କୁ ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ, ଅଳ୍ପ ଅଧିକାର ସମ୍ପନ୍ନ ପଟ୍ଟା - କେ-ପଟ୍ଟା - ଭାବରେ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଅନେକ ଲୋକଙ୍କୁ ଡ଼ି.ପି.ଏଫ୍. ଜଙ୍ଗଲରେ ନେଇ ଥଇଥାନ କରାଯାଇ ବସ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିଲା । ପ୍ରଥମେ ଯେବେ କ୍ଷତିପୂରଣ ଜମି ଆବଣ୍ଟନ କରାଗଲା, ସେତେବେଳେ ୧୯୮୦ ମସିହାର ଜଙ୍ଗଲ ସଂରକ୍ଷଣ ଆଇନ ଲାଗୁ ହୋଇନଥିଲା । ତେଣୁ ଜଙ୍ଗଲ ଜମି ଲୋକଙ୍କୁ ଦେବା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭାବରେ ଅଧିକ ସହଜ ଥିଲା । ମାତ୍ର ୧୯୮୦ ମସିହାର ଆଇନ ଲାଗୁ ହେଲା ପରେ କେ-ପଟ୍ଟାକୁ ସାଧାରଣ ପଟ୍ଟାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରି ଜଙ୍ଗଲ ଜମିରେ ବିସ୍ଥାପିତଙ୍କର ଭୂମ୍ୟାଧିକାରକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେବା ଏହା ଅଧିକ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ବନିଗଲା । ସେହି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ଜଙ୍ଗଲରେ ବିସ୍ଥାପିତଙ୍କର ବସ୍ତିକୁ ରାଜସ୍ୱ ଗ୍ରାମରେ ରୂପାନ୍ତରଣର ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ଆୟାସସାଧ୍ୟ ହୋଇଗଲା । ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ଚାହିଁଥିଲେ ବିସ୍ଥାପିତମାନଙ୍କୁ ନ୍ୟାୟ ଦେବା ପାଇଁ କେ-ପଟ୍ଟାର ନିୟମିତିକରଣ ଓ ଜଙ୍ଗଲରେ ଅବସ୍ଥିତ ବସ୍ତିକୁ ରାଜସ୍ୱ ଗ୍ରାମ କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇପାରିଥାଆନ୍ତେ । ମାତ୍ର ସରକାରୀ ଅବହେଳା ଯୋଗୁଁ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରେଙ୍ଗାଲିର ବିସ୍ଥାପିତ ଲୋକେ ଯେଉଁ କାନ୍ତାରେକୁ ସେଇ କାନ୍ତାରେ ।

ବି.ଦ୍ର. - ଏହି ଲେଖାଟି ଦୈନିକ ଧରିତ୍ରୀର ୨୫ ଜାନୁଆରୀ ୨୦୧୭ ମସିହାରେ ସମ୍ପାଦକୀୟ ପୃଷ୍ଠାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ।