ଜଙ୍ଗଲଦେବତା ନା ଜଙ୍ଗଲର ଦେବତା

ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ଶତପଥି ଓ ସାଥୀ

ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିମିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍

ଆଦିବାସୀମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବରେ ପ୍ରକୃତିର ପୂଜକ । ବନଭୂମିର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ, ପାହାଡ଼, ପଶୁପକ୍ଷୀ, ବୃକ୍ଷଲତା ଓ ତୋଟା ଇତ୍ୟାଦି ସେମାନଙ୍କର ଦେବତା । ଏହି ପ୍ରକୃତି ପୂଜାର ଏକ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ ଭାବରେ ଆମେ ନିୟମଗିରିକୁ ନେଇପାରିବା । ନିୟମଗିରିର ଡଙ୍ଗରିଆ କନ୍ଧମାନେ ଏହି ପର୍ବତକୁ ସେମାନଙ୍କର ଦେବସ୍ଥଳୀ ଭାବରେ ଆବାହମାନ କାଳରୁ ଜ୍ଞାନ କରି ଆସିଅଛନ୍ତି। ଏହି ପର୍ବତର ନଈ, ଝର, ଡଙ୍ଗର, ମୁଣ୍ଡିଆ ଓ ଗଛଲତା ଗୁଡ଼ିକର ସେମାନେ ପୂଜା କରନ୍ତି । ବକ୍ସାଇଟ ଖନନ ପାଇଁ ବେଦାନ୍ତ କମ୍ପାନୀର ସତତ ଚେଷ୍ଟା ସତ୍ତ୍ୱେ ସେମାନେ ନିୟମଗିରିକୁ ଛାଡ଼ିବାପାଇଁ ରାଜି ନୁହନ୍ତି । ଡଙ୍ଗରିଆ କନ୍ଧମାନଙ୍କର ଲଢ଼େଇ, କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆଗତ ଜଙ୍ଗଲ ଅଧିକାର ଆଇନ (୨୦୦୬), ଓ ତାହାରି ଆଧାରରେ ଉଚ୍ଚତମ ନ୍ୟାୟାଳୟର ଆଦେଶ ଯୋଗୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିୟମଗିରି ସୁରକ୍ଷିତ ରହିଛି । ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ୱାସ, ସଂସ୍କୃତି, ପ୍ରଥା ଓ ପରମ୍ପରାକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖିବାପାଇଁ, ସେମାନଙ୍କର ଆବାସସ୍ଥଳୀ ଓ ତତ୍ ସନ୍ନିବେଶିତ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରଥା ଅନୁମୋଦିତ ସମସ୍ତ ଅଧିକାରର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାର ସହିତ ତାକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖିବା ନିମନ୍ତେ ଏହି ଆଇନର ପ୍ରାବଧାନଗୁଡ଼ିକର ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଛି । କେବଳ ନିୟମଗିରି ନୁହେଁ, ପ୍ରାୟତଃ ଆଦିବାସୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରକୃତିକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖିବା ଓ ତାହାରି ସହିତ ଏକାତ୍ମ ହୋଇ ରହିବାର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଧାରା ତଥାକଥିତ ମୁଖ୍ୟଧାରାର ହିନ୍ଦୁ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ନେଇ ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ସେଥିରେ ଦେବତାଙ୍କୁ ପୂଜିବାର ଅବଧାରଣାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ । ସେକ୍ରେଡ଼୍ ଗ୍ରୋଭ୍ ର(ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳୀ) ନାମକରଣ ଆଦିବାସୀର ନିଜସ୍ୱ ନୁହେଁ । ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିବାସୀମାନେ ନିଜର ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାସନାସ୍ଥଳୀକୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନାମରେ ନାମିତ କରିଥାନ୍ତି: ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଲା - ଜାହିରା, ଜନ୍ତାଳ, ସର୍ନା, ପାଟ ଓ ବୋଡ଼ାମଶାଳ, ଇତ୍ୟାଦି । ତେବେ ଆଦିବାସୀଙ୍କ ସହିତ କର୍ମରତ ମୂଖ୍ୟଧାରାର କିଛି ଲୋକେ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ପ୍ରାକୃତିକ ଆରାଧନାସ୍ଥଳଗୁଡ଼ିକର ନାମକରଣ ଏହିପରି ଭାବରେ କରିଛନ୍ତି ।

ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତ କଲାଭଳି ଏହି ପାରମ୍ପରିକ ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳିଗୁଡ଼ିକର ଉନ୍ନତି ନାମରେ ଏହାକୁ ଧ୍ୱଂସ କରିବାର ଏକ ବିଧିବଦ୍ଧ ପ୍ରକ୍ରିୟା ୨୦୧୪-୧୫ ମସିହାରେ ବନବିଭାଗ ତରଫରିୁ ଆଦିବାସୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି । ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ପ୍ରାକୃତିକ ପୂଜାସ୍ଥଳୀଗୁଡ଼ିକର ଉନ୍ନତିକରଣ ଓ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟକରଣ ପାଇଁ ଏକ ଯୋଜନା ସାରା ରାଜ୍ୟରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଉଛି । ବନ ବିଭାଗର ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ଆମ ରାଜ୍ୟରେ ୨୧୬୧ଟି ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳୀ ଚିହ୍ନଟ ହୋଇଛି । ୨୦୧୪ ରୁ ୨୦୧୮ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ଏହାର ଉନ୍ନତିକରଣ ପାଇଁ ମୋଟ ୨୦୮୭.୭୮ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ମଞ୍ଜୁର ହୋଇଛି । ଏହା ମଧ୍ୟରୁ ୨୦୨୩.୯୭ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ରାଜ୍ୟ ଯୋଜନା ପାଣ୍ଠିରୁ ଓ ୬୩.୮୧ ଲକ୍ଷ କେମ୍ପା ପାଣ୍ଠିରୁ ଖର୍ଚ୍ଚ ହେବ । ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (୨୦୧୪-୧୫)ରେ ୨୦୦ଟି ପବିତ୍ରସ୍ଥଳର ସଂରକ୍ଷଣ ନିମନ୍ତେ ୪୩.୦୦ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ମଞ୍ଜୁର କରାଯାଇଛି । ୨୦୧୫-୧୬ରେ ଆହୁରି ୩୦୦ଟି ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳର ଉନ୍ନତିକରଣର ଯୋଜନା ହୋଇଛି । ଏହି ଯୋଜନା ଅଧିନରେ ୧୦୦ ପ୍ରକାରର ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରଜାତିର ବୃକ୍ଷ ରୋପଣ କରିବାର ଓ ‘ଭିତ୍ତିଭୂମି' ସ୍ଥାପନର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିବ । ଉକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ ଚାରିପଟରେ ପଥରଖଣ୍ଡଟିମାନ ପୋତାଯାଇ ଏହାର ସୀମା ଚିହ୍ନଟ କରାଯିବ ଓ ଏହାର ଚାରିପଟେ ସବୁଜ ପାଚେରୀ ତିଆରି କରିବାର ପ୍ରସ୍ଥାବ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ସେଥି ସହିତ ପୂଜା କୁଟୀର ଓ ଉପାସନା ବେଦୀ ଇତ୍ୟାଦି ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯିବାର ଯୋଜନା ରହିଛି ।ସମଗ୍ର ଯୋଜନାଟି ଆଦିବାସୀ ଗ୍ରାମବାସୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବନ ସୁରକ୍ଷା ସମିତି ଢ଼ାଞ୍ଚାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବ । ସେମାନେ ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳିର ଏକ ମାନଚିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବେ । ଗୋଟିଏ ବିକାଶ ସମିତି ଗଠନ କରାଯିବ ଯାହା ସ୍ୱୟଂ ସହାୟକ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା ସୋସାଇଟି ରେଜିଷ୍ଟ୍ରେସନ୍ ଏକ୍ଟ ଅନୁସାରେ ପଞ୍ଜିକୃତ ହେବ । ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ଜଣେ ବୟୋଜ୍ୟୋଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଏହାର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ବାଛିବେ । ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳର ନାମରେ ଏକ ପାସ୍ ବୁକ୍ ଖୋଲାଯିବ । ବିକାଶ ସମିତି ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳୀ ପାଇଁ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ସ୍ଥାନୀୟ ରେଞ୍ଜ ଅଫିସରଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିବେ ।

ମାତ୍ର ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଉପସନାର ଏକାନ୍ତ ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ବନ ବିଭାଗର ଏହି ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ଅନୁପ୍ରବେଶ କେତେଦୂର ଗ୍ରହଣୀୟ, ସେ ବିଷୟରେ ଏକ ପ୍ରଶ୍ନବାଚୀ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଏହିଠାରେ ଉତ୍ତର ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ଗ୍ରାମର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଇପାରେ । ପ୍ରଶାସନିକ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ପାଳନ କରିବାପାଇଁ ବନ ବିଭାଗର କର୍ମଚାରୀମାନେ ଗ୍ରାମବାସୀଙ୍କ ସହିତ ସେମାନଙ୍କର ବୋଡ଼ାମଶାଳ (ପୂଜାସ୍ଥଳୀ) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲେ । ଶିମିଳିପାଳ ବ୍ୟାଘ୍ର ଅଭୟାରଣ୍ୟ ନିକଟସ୍ଥ ଏହି ଗ୍ରାମଟି ପ୍ରାକୃତିକ ଶାଳଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଜଙ୍ଗଲ ଅଧିକାର ଆଇନ ଅଧିନରେ ସେମାନଙ୍କୁ ୨୦୧୫ ରେ ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ଅଧିକାରପତ୍ର ମିଳିଛି । ଗ୍ରାମ ନିକଟସ୍ଥ ଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟରେ ସେମାନଙ୍କର ଆରଧନାସ୍ଥଳୀ ଅବସ୍ଥିତ । ବନବିଭାଗର କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନେ ସେଠାରେ ପାଚେରୀ ନିର୍ମାଣ କରି ସେହି ସ୍ଥାନକୁ ସୁନ୍ଦର କରିବା ପାଇଁ ଦେବଦାରୁ ଗଛ ରୋପଣ ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରସ୍ଥାବ ଦେଇଥିଲେ । ଅତ୍ୟନ୍ତ ସହଜ ଭାବରେ ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ଉକ୍ତ ପ୍ରସ୍ଥାବକୁ ଅଗ୍ରାହ୍ୟ କରିଦେଇଥିଲେ । ପ୍ରକୃତିଦତ୍ତ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ସେମାନଙ୍କ ଦେବସ୍ଥଳୀ ମନୋରମ ଓ ଅପ୍ରାକୃତିକ କିଛି ନିର୍ମାଣ ବା ରୋପଣର ସେମାନଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ନାହିଁ ବୋଲି ସେମାନେ କହିଥି୍ଲେ । ସେମାନଙ୍କ ଦେବତାଙ୍କର ଆସ୍ଥାନ ସ୍ଥଳରେ ଗୃହନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ବନ ବିଭାଗର କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନେ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇ ଥିଲେ । ବନବିଭାଗର ତର୍କଥିଲା ଯେ, ଠାକୁର ମେଲାରେ ରହୁଥିବା ଯୋଗୁଁ କୁକୁର, ବିଲେଇଙ୍କ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କ ଦେବସ୍ଥଳୀ ଅପବିତ୍ର ହୋଇଯାଇପାରେ । ମାତ୍ର ତହିଁକୁ ଗ୍ରାମବାସୀମାନଙ୍କର ଅକପଟ ଉତ୍ତର ଅତ୍ୟନ୍ତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ପୂର୍ଣ୍ଣ ଆସ୍ଥାର ସହିତ ସେମାନେ କହିଲେ ଯେ, “ଆମର ଦେବତା କେତେବେଳେ କେଉଁ ରୂପରେ ଆସିପାରନ୍ତି, ହୁଏତ କେତେବେଳେ ସାପ ବା ବାଘ ରୂପରେ ।” ଏଣୁ ପୂଜାସ୍ଥଳୀକୁ ଆବଦ୍ଧ କରିବାକୁ ନେଇ ବିଲାପଘାର ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର କୌଣସି ଆଗ୍ରହ ନଦେଖି ବନ ବିଭାଗ ନିଜର ଉଦ୍ୟମ ବ୍ୟାହତ କଲେ ।

ମାତ୍ର ସମସ୍ତ ଆଦିବାସୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏଭଳି ଅଭିନବ ମାତ୍ର ତର୍କସଙ୍ଗତ ନାସ୍ତିବାଚକ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ହୁଏତ ସେତିକି ସଚେତନ ବା ନିର୍ଭୟ ନହୋଇ ପାରନ୍ତି । ଏହି ଯୋଜନାକୁ ଚଳାଇବା ପାଇଁ ଉପରସ୍ଥରର ସରକାରୀ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଆସିଛି ବୋଲି କହି ଏହାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଇ ନେବା ପାଇଁ ବନବିଭାଗ ଚେଷ୍ଟାକରିପାରେ । ସବୁ ସମୟରେ ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ, ଆର୍ଥିକ, ଶିକ୍ଷା ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନା ଉପରସ୍ତରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ଲଦି ଦିଆ ଯାଇଛି। ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନଙ୍କ ଧାର୍ମୀକ ପୂଜାପୀଠ ମଧ୍ୟ ସେଥିରୁ ବାଦ ଯାଉନାହିଁ । ଉନ୍ନତିକରଣ ନାମରେ ଏହା ବାହ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିର ଅନୁପ୍ରବେଶ ମାତ୍ର । ଅବହେଳିତ ସରଳ ଆଦିବାସୀଙ୍କ ପାଇଁ ଏହି ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ପଛରେ ଯେ ସରକାରଙ୍କର କମ୍ପାନୀପ୍ରେମ ରହିଛି, ସେହି ସତ୍ୟକୁ ବୋଧେହୁଏ ଆମକୁ ସ୍ୱୀକର କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ହୁଏତ ଆରଧନାସ୍ଥଳୀର ଅଧିକାର ନାମରେ ରାଜ୍ୟରେ ଆହୁରି ନିୟମଗିରିର ସୃଷ୍ଟି ହେବ ଓ କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କର ପ୍ରବେଶକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବ, ଏହି ଆଶଙ୍କାର ଭିତ୍ତିରେ ପବିତ୍ରସ୍ଥଳର ସମନ୍ୱିତ ବିକାଶ ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରି ଉକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ମାନଚିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ଓ ସୀମାରେଖା ଅଙ୍କନ କରିବାର ଚଞ୍ଚକତା କରାଯାଉଛି । ବନ ବିଭାଗର ଲୋକବିରୋଧି ଆଚରଣ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଅଧିକାରକୁ ସୀମାବଦ୍ଧ (ପାଚେରୀବଦ୍ଧ) କରି କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କର ପ୍ରବେଶ ନିମନ୍ତେ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ତଥାପି ନିୟମଗିରିର ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଚେଷ୍ଟା, ଅନ୍ୟ ଆଦିବାସୀ ସମୁଦାୟଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ପ୍ରତି ଜାଗ୍ରତ କରିବା ସହିତ ପରିବେଶ ଓ ଜଙ୍ଗଲ ସୁରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଯେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରିବ ସେଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ।

ବି.ଦ୍ର. ଏହି ଲେଖାଟି ଦୈନିକ ଧରିତ୍ରୀର ୧୦ ନଭେମ୍ବର ୨୦୧୬ ସଂଖ୍ୟାର ସମ୍ପାଦକୀୟ ପୃଷ୍ଠାରେ  ଛପା ହୋଇଥିଲା ।