ଭାରତରେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା

ବିଶ୍ୱଜିତ ଆପଟ

ଭବିଷ୍ୟତର ବିଦ୍ୟାଳୟ
ଫଟୋ କ୍ରେଡିଟ - ୱିକିମିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍ 

ଭାରତାୟ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଓ ପରୀକ୍ଷା-କୈନ୍ଦ୍ରିକ । ଏଥିରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀଙ୍କୁ ପୁସ୍ତକଗତ ବିଦ୍ୟାକୁ ମୁଖସ୍ତକରି ପରୀକ୍ଷା ଖାତାରେ ଢାଳିଦେବାକୁ ପଡେ । ଶ୍ରେଣୀଗୃହରେ ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷୟତ୍ରୀଙ୍କର ଏକଛତ୍ରବାଦ ଚାଲେ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେଉଁସବୁ ପଦକ୍ଷେପମାନ ନିଆଯାଉଛି, ସେସବୁ ଶିକ୍ଷାର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ବଢ଼ାଇବ ବୋଲି ଆମେ ସମସ୍ତେ ଆଶା ବାନ୍ଧିଛୁ । କିନ୍ତୁ ଟିକେ ନିରୀକ୍ଷଣ କଲେ ଆମେ ଦେଖିବା ଯେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ବୋଲି କୌଣସି ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶୈକ୍ଷଣିକ ପ୍ରଣାଳୀ ନାହିଁ । ଅଲଗା ଅଲଗା ଦାର୍ଶନିକ ଉତ୍ସ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରେରିତ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଶୈକ୍ଷଣିକ ଶୈଳୀ ଯେଇଁ ପ୍ରଗତିଶୀଳ, ମାନବିକ ଓ ଗଠନମୂଳକ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଲେ, ତାହା ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ନାମରେ ବିଦିତ ହୋଇଛି । ୧୯୬୦ ଓ ୭୦ ଦଶକର ବ୍ରିଟେନରେ ଯେତେବେଳେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଆନ୍ଦୋଳନର ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା, ଶିକ୍ଷାଦାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ “ଶିଶୁର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ବିକାଶ” ବୋଲି କୁହାଗଲା । ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖି ଏବେ ଯେଉଁ ଉପକ୍ରମଗୁଡ଼ିକ ଭାରତରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି, ସେସବୁ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ତରରେ ବେଳେ ବେଳେ ଭାରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରୂପ ଧାରଣ କରୁଛନ୍ତି । ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବେଶରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ, ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଓ ବିଦ୍ୟାର ସୀମା ସରହଦକୁ ନେଇ ଆମର ପୁରୁଣାକାଳିଆ ମନୋବୃତ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ, ତଥା ଶିଶୁ ଓ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହୁଥିବା ଭୟ ଉଦ୍ରେକ କଲାପରି ବ୍ୟବଧାନ ହ୍ରାସ କରିବା ଆଦି ବିଷୟରେ ଅବଶ୍ୟ ସବୁଠାରେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରାଯାଉଛି । ଏସବୁ ବିଷୟର ଆଲୋଚନା ବର୍ତ୍ତମାନ ଅଭିନବ ମନେହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଭାରତରେ ଏତାଦୃଶ ଦୃଷ୍ଚିକୋଣର ଚର୍ଚ୍ଚା ବହୁ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି ।

ଇଂରେଜ ଅଧୀନସ୍ଥ ଭାରତରେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷା ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଓ ଶ୍ରେଣୀର ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ ସୀମାବଦ୍ଧ ଥିଲା । ଔପନିବେଶିକ ଶାସନ ପ୍ରଦତ୍ତ ଏହି ଶିକ୍ଷାର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ । ଏଣୁ ଏ କାଳର ଶୈକ୍ଷଣିକ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟ ଶାସନ କଳ ଦ୍ୱାରା ବହୁଳ ମାତ୍ରାରେ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ରହୁଥିଲା । ଶିକ୍ଷାଦାନ ଶିଶୁ ମନରେ ଉତ୍ସୁକତା ଜାଗ୍ରତ କରାଇବାକୁ ଅକ୍ଷମ ଥିଲା । ସ୍ୱାଧୀନତା ସଙ୍ଗ୍ରାମ ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଦାର୍ଶନିକ ଓ ଶିକ୍ଷାବିତମାନେ ଏକ ନୂତନ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାର ରୂପରେଖ କଳ୍ପନାରେ ଲାଗିପଡିଲେ ।

ଯେଉଁମାନେ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟତାର ପ୍ରଚ୍ଛଦରେ ଥିବା ଭାରତୀୟ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତା ଓ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ବସ୍ତୁବାଦୀ ସଭ୍ୟତା ଭିତରେଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଏକ ପୁନଃଉତ୍ଥାନବାଦୀ ଧାରାର ଆବାହକ ଥିଲେ, ସେମାନେ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ୟ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତାର ଭୂମିକା ଉପରେ ଜୋର ଦେଲେ । ସ୍ୱାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ଓ ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦ ଘୋଷଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ଦର୍ଶନରେ ଆମେ ପୁନଃଉତ୍ଥାନବାଦୀ ଜାତୀୟତା ଓ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷଣ ବିଦ୍ୟା, ଏ ଉଭୟ ଆଦର୍ଶ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ । କିନ୍ତୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁରଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତର ଔଦ୍ୟୋଗୀକରଣର ସମ୍ଭାବନାଗୁଡିକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିଲା । ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ୟୁରୋପୀୟ ପରମ୍ପରାର ଆଧୁନିକ ମାନବବାଦୀ ଶିକ୍ଷାରୁ ଉପାଦାନ ସଙ୍ଗ୍ରହ କରି ଏକ ମୁକ୍ତିକାମୀ ଶୈକ୍ଷଣିକ ପଦ୍ଧତିର ରଚନା କଲେ । ଏହାର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ ଥିଲା ଶୈଶବ । ଦାର୍ଶନିକ ଡେୱି ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ ମଣ୍ଚେସରିଙ୍କ ଆଦିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ସେ ଏପରି ଏକ ଶିକ୍ଷା ଦର୍ଶନ ବାଢିଦେଲେ ଯେଉଁଥିରେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ମୂଳ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଥିଲା ଶିଶୁମାନେ ସୃଜନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ବ୍ରତୀ ହୋଇପାରିବା ଭଳି ଏକ ପରିବେଶର ବିକାଶ । ତାଙ୍କର ଆକ୍ଟିଭିଟି-ଭିତ୍ତିକ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଶିଶୁର ଉତ୍ସୁକତା, ସୃଜନଶୀଳତା ଓ ସ୍ୱୟଂଚାଳିତ ହେବାର କ୍ଷମତା ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ୱ ରହିଥିଲା ।

ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବ ‘ନୟୀ ତାଲିମ୍’ ନାମରେ ଜଣାଶୁଣା । ସେ ଆଞ୍ଚଳିକ ହସ୍ତକର୍ମ ଓ ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ମାଧ୍ୟମରେ ଶି‌କ୍ଷାଲାଭକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ । ଏହି ପ୍ରସ୍ତାବ ଇଂରେଜମାନେ ଚଳାଇଥିବା ଅତ୍ୟଧିକ କେନ୍ଦ୍ରିଭୂତ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଓ ଶୈକ୍ଷଣିକ ପ୍ରଣାଳୀର ବିପରୀତ ଥିଲା । ‘ନୟୀ ତାଲିମ୍’ ର ଶିକ୍ଷା ପଦ୍ଧତି ବିଦ୍ୟାଳୟ ଶିକ୍ଷାକୁ ଶିଶୁର ସାମାଜିକ ଜୀବନ ସହ ଯୋଡି ପାରିଥିଲା । ଶି‌କ୍ଷକଙ୍କ ଦକ୍ଷତା, ଆଞ୍ଚଳିକ ବିଦ୍ୟା ଓ କର୍ମ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଜନ ଥିଲା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବର ଆଧାରଶୀଳା । ଏହିସବୁ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଶୈକ୍ଷଣିକ ପଦ୍ଧତିଗୁଡିକୁ ନେଇ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଓ ଉଚ୍ଚବର୍ଗୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ପ୍ରୋତ୍ସାହନରେ ବେସରକାରୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ କିଛି ଗଢିଉଠିଲା ।

ସରକାରୀ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସ୍ତରରେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଚିନ୍ତନର ପ୍ରଥମ ସ୍ପଷ୍ଟ ସଙ୍କେତ ମିଳେ ୧୯୮୬ ମସିହାର ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷାନୀତିରେ । ସ୍ୱାଧୀନତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ତିନି ଦଶକରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଛି । ଯଦିଓ ୧୯୮୧ର ଜନଗଣନା ତଥ୍ୟ ହିସାବରେ ସାକ୍ଷରତା ହାର ମାତ୍ର ୪୩.୭ ପ୍ରତିଶତ ଥିଲା । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ୧୯୮୬ର ଶିକ୍ଷାନୀତିରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାକୁ ସାର୍ବଜନୀନ କରିବା ପାଇଁ ଓ ଶିକ୍ଷାର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । ସେହି ଯୋଜନାରୁ ଜନ୍ମ ନିଏ ଅପରେସନ୍ ବ୍ଲାକବୋର୍ଡ: ବିଦ୍ୟାଳୟଗୁଡିକୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ସାଧନ ଯୋଗାଇ ଦେବାପାଇଁ ; ତଥା ଜିଲ୍ଲାସ୍ତରୀୟ ଶିକ୍ଷା ଓ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ସଂସ୍ଥା, ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ।

ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାରେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଓ. ଆକ୍ଟିଭିଟି-ଭିତ୍ତିକ ଶୈଳୀ ଆପଣେଇ ନେବା ପାଇଁ ଶିକ୍ଷାନୀତି ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ । ଏହା ସହିତ ରହିଥିଲା ଦଣ୍ଡମୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ, ଶିଶୁଙ୍କୁ ପରୀକ୍ଷାରେ ପାସ୍-ଫେଲ୍ ର ଜଞ୍ଜାଳରୁ ମୁକ୍ତ କରିବା, ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସଂସ୍କାର ଆଣିବା, ଶିଶୁଙ୍କ ସୁବିଧା ଅନୁସାରେ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସମୟ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ଆଲୋଚନା । ଏଥିରେ ମୁଖ୍ୟବିନ୍ଦୁଟି ଏଇ ଯେ, ଶିଶୁଙ୍କୁ ଅବୋଧ ଓ ଅଜ୍ଞାନ ମନେକରି ଶିକ୍ଷାନୀତି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପରମ୍ପରାରେ ପୂର୍ଣ୍ଣଚ୍ଛେଦ ପକାଇ ଶିଶୁଙ୍କୁ ଉତ୍ସୁକ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ରୂପେ କଳ୍ପନା କରି ପ୍ରସ୍ତାବମାନ ପରିବେଷିତ ହୋଇଥିଲା । ଜଣେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ନିଜ ସୁବିଧା ଅନୁସାରେ ଶିଖୁ, ନିଜ ବେଗରେ ଶିଖୁ ଓ ନିଜେ ଶିଖିବା ଶିଖୁ; ଏକଛତ୍ରବାଦୀ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଛାଟ ଅବା ବାର୍ଷିକ ପରୀକ୍ଷାରେ ଫେଲ୍ ହେବା ଭୟରେ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ଏହି ଶିକ୍ଷାନୀତିରେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷାର ତତ୍ତ୍ୱ-ଦର୍ଶନ ବିଶେଷ କିଛି ନଥିଲା । କାରଣ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରକଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ନାମଲେଖା ଓ ଉପସ୍ଥାନରେ ବୃଦ୍ଧି ।

୧୯୯୮ରେ ଜାତୀୟ ପାଠ୍ୟଚର୍ଯ୍ୟା ଖସଡ଼ା ବା ଜା.ପା.ଖ. (ନାଶନାଲ କରୁକୁଲମ ଫ୍ରେମୱର୍କ) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଗଲା । ଏଥିରେ ୧୯୮୬ ଶିକ୍ଷାନୀତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡିକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ନିମନ୍ତେ ମାର୍ଗଦର୍ଶନ ରହିଥିଲା । ଶିଶୁଙ୍କୁ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଯୋଜନାର କେନ୍ଦ୍ରରେ ରଖିପାରିଲେ ହିଁ ଶି‌କ୍ଷା ଦ୍ୱାରା ଶିଶୁର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ହେବ, ଏଇ ବିଶ୍ୱାସ ସହିତ, ଶିଶୁ ପାଇଁ ଯଥୋଚିତ ସମ୍ମାନ ଓ ଶିଶୁର ଆବଶ୍ୟକତା, ଆଗ୍ରହ ଓ ଦକ୍ଷତା ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ପ୍ରତି ସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟି କରାଗଲା । ଏହା ହେଉଛି ଶିଶୁ ପ୍ରତି ଏକ ମାନବିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ । ଶିକ୍ଷାଦାନ ବେଳେ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ହେବାର ଅର୍ଥ କଅଣ ତାହାର ମଧ୍ୟ ବିସ୍ତୃତ ବର୍ଣ୍ଣନା ଜା.ପା.ଖ. ରେ ଦିଆଗଲା । ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ସହାୟକର ଭୂମିକା ତୁଲାଇବାକୁ ହେବ । ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଭାଷଣ ଓ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀଙ୍କ ଘୋଷା ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାକୁ ହେବ । ଶିଶୁର ସ୍ୱାଧୀନ ଚିନ୍ତାଧାରା, ଉତ୍ସୁକତା, ଯୋଜନା କରିବାର ଓ ସ‌ମସ୍ୟା ସମାଧାନ କରିବାର ଦକ୍ଷତା ହେବ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଫୋକସ୍ ।

ଜା.ପା.ଖ. ଦ୍ୱାରା ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶିଶୁଠାରୁ ଆଶା କରାଯାଉଥିବା ପରିଣାମ ସବୁ ପୂର୍ବ ପରି ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ରହିଲା । ୧୯୯୧ରେ ମାନବ ସମ୍ବଳ ବିକାଶ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା ମିନିମମ୍ ଲେଭେଲସ୍ ଅଫ୍ ଲର୍ଣ୍ଣିଙ୍ଗ୍ ଆଟ୍ ପ୍ରାଇମେରୀ ଷ୍ଟେଜ୍ (ଏମ୍.ଏଲ୍,ଏଲ୍) ଶୀର୍ଷକ ଏକ ଦସ୍ତାବେଜ ଯେଉଁଥିରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଆଶା କରାଯାଉଥିବା ଦକ୍ଷତା ସବୁ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ବିଷୟ ଅନୁସାରେ ବିସ୍ତୃତ ଭାବେ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଯଦିଓ ଏହି ଦସ୍ତାବେଜଟି ଶିକ୍ଷାର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ତରରେ ମାର୍ଗଦର୍ଶନ ଓ ଉତ୍ତରଦାୟିତ୍ୱ ବଢାଇବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୋଲି କୁହାଗଲା, ଏହାର ଦୃଢ ଢାଞ୍ଚା ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ଆଦର୍ଶର ବିରୋଧୀ ଥିଲା ।

ଏଣେ ୧୯୮୬ ଶିକ୍ଷିାନୀତି ପ୍ରଣୟନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଆଲୋଚନାମାନଙ୍କରେ ପାଠ୍ୟକ୍ରମର ଭାର କଥାଟି ମଧ୍ୟ ପଦାକୁ ଆସିଲା । ଅଯଥା ବିସ୍ତୃତ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଓ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ଉପରେ ଅନାବଶ୍ୟକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଶୈଶବକୁ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ କରି ରଖିଥିଲା । ୧୯୯୩ ରେ ପ୍ରକାଶିତ ୟଶପାଲ କମିଟି ରିପୋର୍ଟ ‘ଲର୍ଣ୍ଣିଙ୍ଗ୍ ଉଇଦାଉଟ୍ ବର୍ଡନ୍’ ଏ ବିଷୟରେ ସବିଶେଷ ଆଲୋଚନା ବାଢିଲେ । କେମିତି ଆମର ତଥ୍ୟ ଦ୍ୱାରା ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ସବୁ ଓ ତାହା ଉପରେ ତଥ୍ୟ ସମ୍ବଳିତ ପରୀକ୍ଷାର ଜଞ୍ଜାଳ ଏକ ଆନନ୍ଦବିହୀନ ଶିକ୍ଷାର ପରମ୍ପରା ସୃଷ୍ଟି କରିଛି, ଏହା ଥିଲା ଏ ରିପୋର୍ଟ ର ମୁଖ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ।

ୟଶପାଲ କମିଟି ଶ୍ରେଣୀଗୃହର କାରବାରରେ ଆନନ୍ଦ ଓ ଅନୁସନ୍ଧାନ ମନୋବୃତ୍ତି ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେବାପାଇଁ ଉପଦେଶ ଦେଲେ । ଶିଶୁର ନିଜସ୍ୱ ପରିବେଶ, ଅନୁଭବ, ଭାବାବେଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହା ହେଉଛି ଶିଶୁ ପ୍ରତି ଏକ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ । ଅଥଚ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଶାସନର ବୋଝରେ ଚାପି ହୋଇ ରହିଥିବା ଶିକ୍ଷକ ଓ ଇଂରେଜ କାଳରୁ ଚାଲି ଆସିଥିବା ଅଭ୍ୟାସ ଓ ପରମ୍ପରା ସବୁ ୟଶପାଲ ରିପୋର୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବା ଦିଗରେ ସହାୟକ ହେଲେ ନାହିଁ । ବରଂ ୨୦୦୦ ମସିହାରେ ଭାଜପା ସରକାର ହିନ୍ଦୁତ୍ତ୍ୱ ର ଢ଼ାଞ୍ଚାରେ ଏନ୍.ସି.ଏଫ୍ ର ପୁନର୍ଲିଖନ କରାଇଦେଲେ । ଏହି ସଂସ୍କରଣର ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ରହିଲା ଜାତୀୟତା, ତଥାକଥିତ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତା ଓ ନୈତିକତାର ଉଦ୍ରେକ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷାର ଭୂମିକା । ଶିକ୍ଷାର ସାମାଜିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବଦଳି ଗଲା । କିନ୍ତୁ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଆଲୋଚନା ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିଲା । ଅବଶ୍ୟ ଏ ଆଲୋଚନା ଏତେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ରୂପ ଧାରଣ କରିସାରିଥିଲା ଯେ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏଥିରୁ ପ୍ରେରଣା ପାଇବା ସମ୍ଭବପର ହେଲାନାହିଁ ।

ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଆଦର୍ଶ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲା ଡିଷ୍ଟ୍ରିକ୍ଟ ପ୍ରାଇମେରୀ ଏଜୁକେଶନ୍ ପ୍ରୋଗ୍ରାମ୍ (ଡି.ପି.ଇ.ପି.) । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବିଶ୍ୱ ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ ଆଉ କିଛି ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂସ୍ଥାମାନଙ୍କର ପୁଞ୍ଜି ଓ ଆଦେଶର ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଥିଲା । ଆଞ୍ଚଳିକ ସଂସାଧନ କେନ୍ଦ୍ର, ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ, ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଯୋଜନାର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଥିଲା । ଏହା ସହିତ ଆକ୍ଟିଭିଟି-ଭିତ୍ତିକ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଓ ଆନନ୍ଦମୂଳକ ଶିକ୍ଷା ଇତ୍ୟାଦି ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକଳ୍ପର ରୂପ ନେଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ସର୍ବ ଶିକ୍ଷା ଅଭିଯାନରେ ସାମିଲ କରାଗଲା । ଡି.ପି.ଇ.ପି ର ମୂଖ୍ୟ ଚେଷ୍ଟା ଥିଲା ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସଂସ୍କାର ଆଣିବା । ତାହା ମଧ୍ୟ ଏମ୍.ଏଲ୍.ଏଲ୍. କୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି । ଏଣୁ ଶିକ୍ଷକ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ଓ ଶ୍ରେଣୀଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଜଟିଳ ସମ୍ପର୍କଟି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଣଦେଖା ହୋଇଗଲା ।

ଡି.ପି.ଇ.ପି. ର ପ୍ରତିଶୃତି ଓ ପରିଣାମ ଭିତରେ ଥିବା ବ୍ୟବଧାନକୁ କମାଇବା ପାଇଁ ପୁନର୍ବିଚାରର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡିଲା । ଏଥିରୁ ଜନ୍ମ ନେଲା ୨୦୦୫ ମସିହାର ଜା.ପା.ଖ. । ନୂତନ ଜା.ପା.ଖ. ସମାଜ ଗଠନର ସାମ୍ବିଧାନିକ ଆଦର୍ଶ ଆପଣାଇଲା । ଏଥିରେ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ସ‌‌ଂସ୍କାରରେ ଆସୁଥିବା ଢାଞ୍ଚାଗତ ଓ ତତ୍ତ୍ୱଗତ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚିତ ହେଲା । ଏହି ବିଷୟଗୁଡିକ ହେଲା ଶିକ୍ଷାର ସାମାଜିକ ସନ୍ଦର୍ଭ, ଶିକ୍ଷାର ପରିବେଶ, ବିଦ୍ୟାର ନିର୍ମାଣ, ଶିଖିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଶିକ୍ଷା, ପରୀକ୍ଷା ଢାଞ୍ଚା ଓ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଶାସନରେ ସୁଧାର ଇତ୍ୟାଦି । ପୂର୍ବରୁ ଶିଶୁର ଗ୍ରହଣଶୀଳତା ଉପରେ ଜୋର ଦିଆଯାଉଥିଲା । ନୂତନ ଜା.ପା.ଖ.ରେ ଶିଶୁକୁ ଜଣେ ସକ୍ରିୟ ଓ ସୃଜନଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତି ରୂପରେ ଦେଖାଗଲା । ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶିଶୁର ଅନୁଭବ, ଶିଶୁର ସ୍ୱର ଓ ଶିଶୁର ସକ୍ରିୟ ଅଂଶଗ୍ରହଣ । ଶିଶୁର ମାନସିକ ବିକାଶ ଓ ଆଗ୍ରହକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ଶିକ୍ଷାଦାନ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ହେବ । ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷାକୁ ବିଦ୍ୟାଳୟ ବାହାରେ ଶିଶୁର ଜୀବନ ସହ ଯୋଡିବାକୁ ହେବ । ଘୋଷା ବିଦ୍ୟା ଓ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ନ ହୋଇ ଶିଶୁର ସାମଗ୍ରିକ ବିକାଶ ଦିଗରେ ଧ୍ୟାନ ଦେବାକୁ ହେବ । ଜା.ପା.ଖ. ୨୦୦୫ ଶିଶୁ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ଶିକ୍ଷା ଦିଗରେ ନୂଆ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ରଖିଛି ଓ ନୂଆ ସମ୍ଭାବନାର ଦ୍ୱାର ଖୋଲିଦେଇଛି । ଏବେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଭୂମିକାକୁ ପାଠ୍ୟକ୍ରମର ବନ୍ଧନରୁ ମୁକୁଳାଇ, ଶିଖିବା-ଶିଖେଇବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୁରୁତର ଭାବେ ଜଡିତ ଜଣେ ଜଣେ ଶିକ୍ଷାବିତ ରୂପେ ପୁନର୍ଗଠନ କରିବାର ସମୟ ଆସିଛି ।