ବାଗଲପୁରରୁ ଶାନ୍ତିନିକେତନ

(ଶିକ୍ଷାସନ୍ଧାନ ଛାପିଥିବା ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କର ଆତ୍ମଜୀବନୀ ‘ସ୍ମୃତିରୁ ଖିଏ’ରୁ ସଙ୍ଗୃହିତ)

କଳା ଭବନ, ବିଶ୍ୱ ଭାରତୀ, ଶାନ୍ତିନିକେତନ : ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିପିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍

ଜଗତସିଂହପୁରର ବାଗଲପୁରର ଗାଁର ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କର ତିନି ଭାଇ, ଗୋଟିଏ ଭଉଣୀ । ଜଗା ଭାଇ ସବା ବଡ଼ । ତାଙ୍କ ପିଠିକୁ ସୀତାନାଥ । ତାହା ତଳକୁ ପୃଥ୍ୱୀନାଥ ଓ ବଦ୍ରୀନାଥ ବାବୁ । ତଅପୋଇ ପରି ଭଉଣୀ ଉର୍ମିଳା ସବା ସାନ । ପାଠ ପଢ଼ା ପରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମିଶି ଜଗନ୍ନାଥ ବାବୁ ଦୁଇଦୁଇ ଥର ଜେଲ ଯାଇସାରିଥାଆନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ଓ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟର କଥା । ଦେଶକୁ ଓ ରାଜ୍ୟକୁ କେମିତି ଗୋଟାଏ ମଳିଚିଆ ବିଷାଦର ଛାଇ ଢ଼ାଙ୍କିଥାଏ । ଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତୃତ୍ୱ ଜେଲ ଭିତରେ ସଢ଼ୁଥାଏ । ବାହାରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ରାଜନୀତି ବର୍ଷାଦିନେ ଲଗାଣ ବରଷାରେ ନଈ ଫୁଲିଲା ପରି ଇଂରେଜମାନଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟ ପାଇ ବଢ଼ୁଥାଏ ।

ଜଗାବାବୁ ଦ୍ୱିତୀୟ ଥର ଆନ୍ଦୋଳନ କରି ଜେଲ ଭୋଗି ଫେରିଲା ପରେ ସାଙ୍ଗସାଥିମାନଙ୍କ ମେଳ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥାଏ । କିଛି ପିଲା ପାଠ ପଢ଼ିବାକୁ ବାହାରକୁ ଚାଲିଗଲେ । ଆଉ କିଛି ଲୋକ ଚାକିରିବାକିରି ଖୋଜାଖୋଜିରେ ଲାଗିଥାଆନ୍ତି । ଘରେ ତିନି ଭାଇ ପାଠ ପଢ଼ୁଥାଆନ୍ତି । ଜମିବାଡ଼ି ନାମକୁ ମାତ୍ର । ଗାଁରେ ଚଳିବା ପାଇଁ ସେମିତି କିଛି ସଙ୍ଗତି ନଥାଏ । ଜଗାବାବୁଙ୍କ ପିତୃଦେବ ମୟୁରଭଞ୍ଜ ରଜାଙ୍କର ବନବିଭାଗରେ ବାଦାମ ପାହାଡ଼ର ଲୁହାପଥର ଖଣି ପାଖରେ ପାଇଟି କରୁଥାଆନ୍ତି । ନିଜେ ଚଳି ଗାଁକୁ ଯାହା ପଠାନ୍ତି ସେଥିରେ ଜଗାବାବୁଙ୍କ ମାଁ ଦୁଃଖେସୁଖେ ପରିବାରର ତରୀକୁ ସଂସାରପାରାବାର ଉପରେ ହାଉଲେ ହାଉଲେ ଟାଣି ଆଗକୁ ନିଅନ୍ତି । ପିତୃଦେବ ଚାକିରି ଖଣ୍ଡିଏ ଯୋଗାଡ଼ କରିବା ପାଇଁ ମାଟିରିକି ପାଠ ପଢ଼ିଥିବା ପୁତ୍ରମଣିଙ୍କୁ ଡକରା ଦେଲେ । ପୁଅ ବାଦାମପାହାଡ଼ ଯାତ୍ରା କଲେ ।

ସେତେବେଳେ ବାଦାମପାହାଡ଼ରୁ ଲୁହାପଥର ବୋଝେଇ ହୋଇ ନିଇତି ମାଲବୁହା ରେଳଗାଡ଼ି ଟାଟାନଗର ଯାଏଁ ଚାଲୁଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଯାତ୍ରୀବାହୀ ରେଳଗାଡ଼ି ମଧ୍ୟ ଚାଲୁଥାଏ ବାଦାମପାହାଡ଼ ଠାରୁ ଟାଟାନଗର । ଜଗାବାବୁ ପିତୃଦେବ ଦେଇଥିବା କୁକୁଡ଼ା, ପନିପରିବା ଇତ୍ୟାଦି ହାତଗୁଞ୍ଜା ନେଇ ଟାଟାନଗର ଯାଆନ୍ତି ଚାକିରୀ ସନ୍ଧାନରେ । ମାତ୍ର ବାପାଙ୍କ ପରି ପୁଅ ପାଇଟି କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଛୋଟଛୋଟ ଚାକିରୀରେ ପଶନ୍ତି । ପୁଣି ଛାଡ଼ନ୍ତି । କେଉଁଠାରେ ତିଷ୍ଠିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । କଟକ, ବାଦାମପାହାଡ଼, ବାଗଲପୁର ଓ ଟାଟାନଗରର ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ଧରି ନିଜର ଘନଘନ ଯ।ତ୍ରା ଦ୍ୱାରା ବିକୃତ ଆକୃତିର ଗୋଟିଏ ଚତୁର୍ଭୁଜ ନିର୍ମାଣ କରିବାରେ ହିଁ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହୁଏ ।

ନିଜର ପଢ଼ାଶୁଣାର ପରିଧି ଓ ତାହା ଉପରେ ଭବିଷ୍ୟତ ତିଆରି କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ବିଷୟରେ ଜଗାଭାଇ ଟିକେ ସନ୍ଦିହାନ ଥିଲେ । ଏତିକିବେଳେ ତାଙ୍କ ଗାଁ ବାଗଲପୁରର ଚିତ୍ତ (ଓଡ଼ିଆ ଗଦ୍ୟ ସାହିତ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟତର ଯୁଗସ୍ରଷ୍ଟା ଚିତ୍ତରଞ୍ଜନ ଦାସ) ଗୋଟିଏ ସରକାରୀ ବୃତ୍ତି ପାଇ ଶାନ୍ତିନିକେତନ ପଢ଼ିବାକୁ ଗଲେ । ଚିତ୍ତବାବୁ ମଝିରେ ମଝିରେ ବାଗଲପୁର ଆସି ଶାନ୍ତିନିକେତନ ବିଷୟରେ ବିବରଣୀ ଦେଉଥାଆନ୍ତି । ସେଥିରୁ ଜଗାଭାଇ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ କବିଗୁରୁଙ୍କର ଆଶ୍ରମରେ କଳାଶିକ୍ଷାର ମଧ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି । ମନସ୍ତାପରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ପାଇଁ ଜଗନ୍ନାଥ ବାବୁ ବହିପତ୍ର ପଢ଼ାପଢ଼ି ଓ କଳାଚର୍ଚ୍ଚା ଓ ଅଭ୍ୟାସରେ ମଜ୍ଜି ରହନ୍ତି । ସମୟ ଯେନତେନ ଉପାୟରେ କଟିଯାଏ ।

ଏହି ସମୟରେ ସମାଜ ଖବରକାଗଜରେ ଏକ ବିଜ୍ଞାପନ ଛପାଯାଇଥିବାର ସେ ଦେଖିଲେ । ବିଜ୍ଞାପନଟି ଏକ ସରକାରୀ ବୃତ୍ତିର ଥିଲା । ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗ ତରଫରୁ । ବୃତ୍ତିଟି କଳା ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ଗୋଟିଏ ଛାତ୍ରଟିଏ ପାଇଁ । ଆରଟି ଜଣେ ଛାତ୍ରୀ ପାଇଁ । କବିଗୁରୁଙ୍କର କୁଞ୍ଜବନରେ, ଶାନ୍ତିନିକେତନରେ । ବୃତ୍ତିଟିର ପ୍ରଥମ ପାହାଚ ଦରଖାସ୍ତ । ତାହାପରେ ପରୀକ୍ଷା ଓ ସାକ୍ଷାତକାର । ଉଭୟ କଟକରେ । ପରୀକ୍ଷାରେ ଜଗା ଭାଇ ପ୍ରଥମ ହେଲେ । ଷାଠିଏ ଟଙ୍କାର ସରକାରୀ ବୃତ୍ତି ପାଇଲେ । ଶାନ୍ତିନିକେତନରେ କଳାଶିକ୍ଷାର ବାଟ ଫିଟି ଗଲା । ହେଲେ ସେଠାକୁ ଯିବେ କେମନ୍ତେ ? ବାଟ ଖର୍ଚ୍ଚ ପାଇଁ ନିଜ ପାଖରେ ଟଙ୍କା ପଇସା ନଥାଏ । ଘରେ ମାଆଙ୍କ ପାଖରେ ଥିବା କଉଡ଼ିମୁଣି ମଧ୍ୟ ଖାଲି । ବାପାଙ୍କୁ ମାଗିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ନଥାଏ । ଅଗତ୍ୟା ସବୁ ନିମ୍ନମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଯାହା କରନ୍ତି, ଜଗାବାବୁ ମଧ୍ୟ ତାହା କଲେ । ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର କିଛି ଗହଣା ବିକିଲେ । କାହ୍ନୁ ଭାଇଙ୍କଠାରୁ କିଛି ହାତଉଧାରି କଲେ । ଉତ୍କୃଷ୍ଟକଳାର ଦେଶ, ଯେଉଁଠାରେ କଳାର ଅର୍ଥ ସେତେବେଳେ ଥାଏ ଡ଼୍ରଇଁ ମାଷ୍ଟର ବନିବାର ଟେରେନିଙ୍ଗି, ସେ ଦେଶକୁ ଛାଡ଼ି ବାବୁ ବାହାରିଲେ ଦେଶକୁ କଳାକ୍ଷେତ୍ରରେ ନୂଆ ବାଟ ଦେଖାଇଥିବା ନନ୍ଦନବନକୁ, ଶାନ୍ତିନିକେତନକୁ ।

ସେତେବେଳକୁ ୧୯୪୬ ମସିହା । ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନ ହେବ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥାଏ । ସେଥିପାଇଁ କ୍ଷମତା ବିବାଦ ଓ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ କନ୍ଦଳ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାପିଚାଲିଥାଏ । ହିନ୍ଦୁ-ମୁସଲମାନ ଗଣ୍ଡଗୋଳର ଗୋଟିଏ ବଡ଼ କେନ୍ଦ୍ର ଥାଏ କଲିକତା । ଆଗରୁ କେବେ କଲିକତା ଯାଇନଥାଆନ୍ତି ଜଗାବାବୁ । ପୁଣି ହାଣକାଟର ହୋ । ମନରେ ଦକ ରଖି ବାବୁ ଘରୁ କଟକ ଆସିଲେ ଟେରେନେ ଧରିବା ନାଗି । ସାଥିରେ ଟିଣ ସୁଟୁକେଶ ଗୋଟିଏ । ସେଥିରେ ଲୁଗା ଦୋଟି । ଗାମୁଛା ଗୋଟିଏ । ମା ଚୁଡ଼ା ଓ ଗୁଡ଼ ସାଥିରେ ଦେଇ ପଠାଇଥାଆନ୍ତି । ଭୋକକଲେ କଦଳୀ କିଣି ଚୁଡ଼ା, ଗୁଡ଼, କଦଳୀ ଚକଟି ଉଦରଜ୍ୱାଳା ଶାନ୍ତି କରିବା ପାଇଁ ।

କଟକର ଟେସନଟି ଥିଲା କୁନିଟିଏ । ହେଲେ ସେଥିରେ ନୋକ ଥାଟପଟାଳି । କଟକରୁ ବେଙ୍ଗଲ ନାଗପୁର ରେଳବାଇର ରେଳ ଚାଲୁଥାଏ । ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ପାଇଁ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ମେଲ ଓ ପୁରୀଠାରୁ ପୁରୀ ଏକ୍ସପ୍ରେସ ଇତ୍ୟାଦି ଗାଡ଼ି ଛାଡ଼େ । କଲିକତା ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଯାତ୍ରୀବାହୀ ଗାଡ଼ି ପୁରୀଠାରୁ ହାବୁଡ଼ା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲେ । କଲିକତା ଯିବାଲାଗି ଅଧିକାଂଶ ଯାତ୍ରୀ ସେତେବେଳେ କଟକରୁ ହିଁ ଉଠନ୍ତି । କଟକରୁ ଓପରବେଳା ଗାଡ଼ି ଛାଡ଼ି ଭୋଅରୁଭୋଅରୁ ହାବୁଡ଼ାରେ ଯାଇଁ ଲାଗେ । ସେତେବେଳେ ଯାତ୍ରୀବାହୀ ଗାଡ଼ିରେ ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ଡବା ମଧ୍ୟ ଥାଏ । ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ସବୁବେଳେ ଏଇ ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ଡବାରେ ହିଁ ଯାତାୟତ କରୁଥିଲେ ।

ରେଳଗାଡ଼ିରେ ଜଗାବାବୁ ସେହି ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ଟିକଟ ଗୋଟିଏ କାଟି ବସିଲେ । ଡବାସାରା କଲିକତାର ଝୋଟକଳର ଶ୍ରମିକ ଭରତି । ଆଜିକାଲି ଯେମିତି ଓଡ଼ିଶାରୁ ଯାଉଥିବା ଆଇଟି ଶିଳ୍ପର ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ପାଟିରେ ହିନ୍ଦି ଓ ଇଂରାଜୀ ଛଡ଼ା ଆଉ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଭାଷା ପଉଟୁନାହିଁ, ସେଇମିତି ସେତେବେଳେ କଲିକତାର ଝୋଟକଳର ଶ୍ରମିକମାନେ ଖାଲି ବଙ୍ଗାଳୀ ହିଁ ଚୋବାଉଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପାଟିରେ ଆଉ ଓଡ଼ିଆ ଭଳି ଅସଭ୍ୟ ଭାଷା ପଶିପାରୁନଥିଲା । ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀର ରେଳ ଡବାରେ ବସିବା ନିମନ୍ତେ ଛାରପୋକଭର୍ତ୍ତି, ସରୁସରୁ କାଠପଟା । ଲୋକ ମାଳକୁମାଳ । ସେଇଥିରେ ଗେଞ୍ଜିଗାଞ୍ଜି ହୋଇ, ଅଣ୍ଟା ସଳଖି ବସିବାକୁ ହୁଏ ।

କଟକରୁ ସିଧା ଶାନ୍ତିନିକେତନକୁ ରେଳଗାଡ଼ି ନାହିଁ । ହାବୁଡ଼ାରେ ଓହ୍ଲାଇ ଶାନ୍ତିନିକେତନ ପାଇଁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଟେରେନେ ଧରିବାକୁ ହେଲା । ହାବୁଡ଼ାରେ ଓହ୍ଲାଇ ଜଗାବାବୁ ପଚରାଉଚରା କରି ବୁଝିଲେ ଯେ, ଶାନ୍ତିନିକେତନ ପାଇଁ ପାଖର ଟେସନ ହେଲା ବୋଲପୁର । ବୋଲପୁର ଯିବା ପାଇଁ କିଛି ସମୟ ପରେ ଛାଡ଼ୁଥିବା କିଉଲ ଏକ୍ସପ୍ରେସ ଉତ୍ତମ ହେବ । କିଉଲ ଏକ୍ସପ୍ରେସ କିଉଲ ଯିବା ବାଟରେ ପଡ଼େ ବୋଲପୁର ଟେସନ । ବର୍ଦ୍ଧମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ୍ସପ୍ରେସ ଓ ତାହାପରେ ପାସେଞ୍ଜର ବା ଯାତ୍ରୀବାହୀ ଗାଡ଼ି ବନିଯିବ । କିଉଲ ଏକ୍ସପ୍ରେସ ପାସେଞ୍ଜର ଗାଡ଼ି ବନିଗଲା ପରେ ସେତେବେଳର ପ୍ରଥମ ଯାତ୍ରୀ ହଲ୍ଟ ଥିଲା ବୋଲପୁର । ଏଣୁ ପାସେଞ୍ଜର ଗାଡ଼ିରେ ଯେଉଁ ଧକଡ଼ଚକଡ଼, ସେଥିରୁ ରକ୍ଷାମିଳିଯିବ । ବୋଲପୁର ଟେସନଠାରୁ ଅଳପ କେଇ ମାଇଲି ଦୂରରେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସର । ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ରେଳଗାଡ଼ିରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବାକୁ ହେବ ।

ହାଉଡ଼ାରୁ କିଉଲ ଏକ୍ସପ୍ରେସ ସକାଳ ଆଠଟାରେ ଛାଡ଼ିଲା । ବାଟରେ ଜଗାବାବୁ କିଛି କଦଳୀଫଳ ଉଦରସ୍ଥ କଲେ । ଟେରେନେ ଯଥା ସମୟରେ ଦିନ ୧୨ଟା ବେଳେ ଯାଇଁ ବୋଲପୁରଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲା । ଷ୍ଟେସନଟି କ୍ଷୁଦ୍ରାତିକ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ କିଉଲ ଏକ୍ସପ୍ରେସ ସେଠାରେ ଅଳପ ସମୟ ରହି ଅତି ଶୀଘ୍ର ଗନ୍ତବ୍ୟ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କଲା । ଜଗନ୍ନାଥ ଆଜ୍ଞା ଟେସନ ଛାଡ଼ି ପଦାକୁ ଆସିଲେ । ଆଖି ଆଗରେ ଷ୍ଟେସନ ପ୍ରାନ୍ତର ଭିତରେ ଗାଢ଼ ନୀଳରଙ୍ଗର ଗୋଟିଏ ମୋଟର ବସ । ବସ ଉପରେ ବଙ୍ଗଳା ଲିପିରେ ଲେଖା ହୋଇଛି ‘ଶାନ୍ତିନିକେତନ’ । ଆସନ ଗୁଡ଼ିକ ଗଦିଯୁକ୍ତ । ଗଦିଗୁଡ଼ିକ ଛାଉଣି ହୋଇଛି ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗରେ ଖୋଳରେ । ଠିଆ ହୋଇଛି ଛାତ୍ର ଓ ଅଭିଭାବକମାନଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ପରିସରକୁ ବାହିନେବା ପାଇଁ ।

ବୋଲପୁର ଟେସନରୁ ଶାନ୍ତି ନିକେତନ ହେଇ ହେଇ ତିନି ମାଇଲି । ବସ ଛାଡ଼ିଲା । ନାଲି ରାସ୍ତା । ଖାଲ ଢ଼ିପ ଭରା । ବସଟି ପୁରୁଣା । କବିଗୁରୁଙ୍କର ସ୍ମୃତିବହନ କରୁଥିବାରୁ ତାହାର ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ଗରିମା ବଜାୟ ରଖିବା ପାଇଁ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ସେଥିରେ ମରାମତି କରି ନୂଆ ଯାନ୍ତ୍ରିକ କଳକବଜା ଇତ୍ୟାଦି ଯୋଡ଼ନ୍ତି ନାହିଁ । ପୁରୁଣା ମରାମତି ହୋଇନଥିବା ନରମ ଗଦିଯୁକ୍ତ ଆସନବାଲା ଗାଡ଼ି । ତାହା ସହିତ ଖମାଭର୍ତ୍ତି ପଥ । ଝୁଲି ଝୁଲି ହାତୀ ପିଠିରେ ବସିଗଲା ଭଳିଆ ଲାଗେ । ବସଟି ଯାଇ ଶେଷକୁ ଲାଗିଲା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ଅତିଥିଭବନରେ । ଶାନ୍ତିର ନିକେତନର ବିଶ୍ରାନ୍ତିର ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ।

(ପାକ୍ଷିକ ପତ୍ରିକା 'ସମଦୃଷ୍ଟି'ର ୧୧ତମ ଖଣ୍ଡର ୧୧ତମ ସଂଖ୍ୟାରେ ୨୦୧୬ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ)