ଭାରତୀୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ସଙ୍ଗଟ - ୩

ଲେଖକ - କିଶନ ପଟ୍ଟନାୟକ

କପିରାଇଟ୍ - ବାଣୀମଞ୍ଜରୀ ଦାସ 

ସର୍ବପଲ୍ଲୀ ରାଧାକ୍ରିଷ୍ଣନ୍ ଙ୍କର ରେଖାଚିତ୍ର
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ୱିକିମିଡ଼ିଆ କମନସ୍ 

ଭାରତୀୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ଦୁର୍ବଳତା ବିଷୟରେ ଅନେକ କଥା କୁହାଯାଉଛି । ଗୋଟିଏ ମତରେ, ସେ ଏକ ଚେରହୀନ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ । ଏ ଦେଶର ପରମ୍ପରାରେ ସେ ଗଢ଼ି ଉଠିନାହିଁ, ଏ ଦେଶର ମାଟି ପବନରେ ତାହାର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇନାହିଁ । ଅନ୍ୟ ମତରେ, ତାହାର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଦ୍ୱିଧାଯୁକ୍ତ, ପ୍ରାଚୀନ ଓ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଭ୍ୟତାର ମାନଦଣ୍ଡର ଟଣା ଓଟରାରେ ସେ ନିଷ୍ପେଷିତ । ପୁଣି ଏକ ମତରେ, ସେ ପ୍ରଚଳିତ ବିଶ୍ୱ ସଂସ୍କୃତି (ଅର୍ଥାତ୍, ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ) ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନଥିବାରୁ ତାହାର ବିକାଶ ହୋଇପାରୁନାହିଁ । କେତେକ ପୁଣି କହନ୍ତି ଯେ ତା’ର ପ୍ରଶଂସକର ଅଭାବ, ସେଥିପାଇଁ ସେ ବାରମ୍ବାର ୟୁରୋପ୍, ଆମେରିକାର ପ୍ରଶଂସା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଛି । ସେମାନେ ପ୍ରଶଂସା ନକଲେ ସେ ନିଜର ସାର୍ଥକତା ଉପଲବ୍ଧ କରିପାରୁନାହିଁ । ବିଦେଶୀ ସମାଲୋଚକ ତାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦେଉନାହାନ୍ତି ।

ଏହି ସବୁଥିରୁ ମୋଟ ଉପରେ ଏତିକି ପ୍ରତୀତ ହେଉଛି ଯେ ଭାରତୀୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ଅବସ୍ଥା ଭଲ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ଦୂରବସ୍ଥାର ଏଗୁଡ଼ିକ କାରଣ ନୁହନ୍ତି - ଲକ୍ଷଣ ମାତ୍ର । ଏସବୁର ମୂଳରେ, ତାହାର ଦୋଷ ଦୁର୍ବଳତାର ଦୁଇଟି ପ୍ରଧାନ କାରଣ ହେଉଛି ଚରିତ୍ରଗତ ଓ ଆଦର୍ଶଗତ । ଚରିତ୍ର କହିଲେ ଏଠାରେ କେବଳ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ଧର୍ମକୁ ହିଁ ବୁଝାଉଛି । କଳାକାର ହେଉ ବା ସାହିତ୍ୟିକ ବା ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ହେଉ, ସେଥିପାଇଁ ନିଷ୍ଠା ସର୍ବଦା ଦରକାର, ଯାହା ବିନା ସେ କେବେ ହେଲେ ଉତ୍ତମ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ କରିପାରିବ ନାହିଁ । ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ହିସାବରେ ନିଜର ସ୍ୱାଧୀନତା ଓ ଗୌରବ ଘୋଷଣା କରିବା ହେଲା ଏହାର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ । ସମାଜର ପରୀକ୍ଷା, ଜୀବନର ବିଶ୍ଳେଷଣ, ମୂଲ୍ୟବୋଧର ସୃଷ୍ଟି, ପ୍ରଗତିର ପଥପ୍ରଦର୍ଶନ, ଏସବୁ ଯଦି ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର କାମ ହେଲା, ତାହାହେଲେ ସେ ସତ୍ୟ ଛଡ଼ା ଆଉ କାହାର ଆନୁଗତ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର ନକରିବା ଉଚିତ । ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ଆନ୍ତରିକତା ରଖି ତାହାର ଗୌରବ କ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ନ ହେବା ସକାଶେ ସତତ ଜାଗ୍ରତ ରହିବା ତାହାର ଧର୍ମ ।

କିନ୍ତୁ ଏହି ମାପଦଣ୍ଡରେ ମାପିଲେ ଭାରତୀୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ଯେଉଁ ସବୁଠୁ ବଡ଼ ଦୋଷ ଆଖି ଆଗକୁ ଆସିବ, ତାହାହେଲା ତାହାର ଛୋଟଲୋକୀ, ଗୋଲାମୀ ଓ ପୌରୁଷହୀନତା । ଭାରତୀୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ନିଜର ପେଶାକୁ ଆପଣାର କରିପାରି ନାହିଁ । ସେଥିରେ ତାହାର ଆତ୍ମ-ଗୌରବ ନାହିଁ । ଏହି ନିୟମର ଯାହା କିଛି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ସ୍ୱାଧୀନତା ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ଥିଲା, ତାହାକୁ ମୂଳପୋଛ କରି ଏକ ନୂଆ ଆନୁଗତ୍ୟର ପରମ୍ପରା ସୃଷ୍ଟି କଲେ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ଶ୍ରୀରାଧାକ୍ରିଷ୍ଣନ୍ (ତାଙ୍କର ବିଶେଷତ୍ୱ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ) । କବି, ଦାର୍ଶନିକ ବା ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ଯେ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତା ନ ଚାହିଁବ ତାହା ନୁହେଁ । କୌଣସି ଦାର୍ଶନିକ ବା କବି ନିଜର ବୁଦ୍ଧି ଓ ବିଶ୍ୱାସ ପ୍ରତି ବିଶ୍ୱସ୍ତ ରହି ରାଜନୀତିର କର୍ମପ୍ରବାହ ଭିତରୁ କ୍ଷମତାକୁ ଉଠି ନିଜର ଆଦର୍ଶ ଅନୁଯାୟୀ ତାହାର ବ୍ୟବହାର କଲେ ଆମେ ତାହାଙ୍କୁ ସ୍ୱାଗତ ଜଣାଇବା ଉଚିତ । କିନ୍ତୁ ଜଣେ ଅତି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ, ଦେଶବିଦେଶରେ ‘ଦାର୍ଶନିକ’ ନାମରେ ଖ୍ୟାତ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ, ସମାଜର ଏକ ସନ୍ଧିକ୍ଷଣରେ ନିଜ ବୁଦ୍ଧିର ବ୍ୟବହାର ସାମାଜିକ ପ୍ରଗତିର ଅନୁଶୀଳନ, ପରୀକ୍ଷା ଓ ସମାଲୋଚନା ପାଇଁ ନକରି, ଯଦି ଫମ୍ପା କ୍ଷମତା ଓ ଆଡ଼ମ୍ବର ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ନଥିବା ସରକାରୀ ଗାଦିରେ ପିତୁଳା ରୂପେ ବସି, ନିଜ ବୁଦ୍ଧି ବିଚାରକୁ ସରକାରୀ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବନ୍ଦ ରଖେ, ଏହାକୁ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ସ୍ୱଧର୍ମ ପ୍ରତି ଗର୍ହିତ ବିଶ୍ୱାସଘାତକତା କହିବା ଭୁଲ ହେବନାହିଁ । ଉଚ୍ଚତମ ସ୍ତରରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଏହି ସରକାରୀ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ପରମ୍ପରା ଆଜି ନିମ୍ନଶ୍ରେଣୀର ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀମାନଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭେଦିଛି । କିଏ ଦିଲ୍ଲୀ ଦରବାର ତ କିଏ ରାଜ୍ୟ ଦରବାର ବା ନ ହେବା ବେଳକୁ ଉନ୍ନୟନ ବ୍ଲକ୍ ଦରବାରରେ କବି, ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ବା ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ହେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି ।

ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ କରି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଦେଶିକ, ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ବା ପଞ୍ଚାୟତ ସ୍ତରର ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଓ ଆକାଂକ୍ଷାକୁ ଅନୁଶୀଳନ କଲେ ଏହି କଥାଟି ଜଳ ଜଳ ହୋଇ ଦେଖାଯିବ । ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ହିସାବରେ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେତିକି ପ୍ରଭାବ ଓ ସମ୍ମାନ ହୋଇପାରୁଛି ସେତିକିରେ ସେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନୁହନ୍ତି । ତାଙ୍କର ସମ୍ମାନ ଓ ପ୍ରଭାବକୁ ସେ ସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ଜରିଆରେ ବଢ଼ାଇବାକୁ ଚାହାନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ଓ କଳାକାର ହିସାବରେ ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ୟିକ ଯେ ଆତ୍ମଗୌରବ ବୋଧ କରିବା ଦିଗରେ କେତେ କାପୁରୁଷ, ତାହାର ଏକ ଭଲ ନମୁନା ଓଡ଼ିଶାରୁ ମିଳେ । ଓଡ଼ିଶାର ଜଣେ ଲବ୍ଧପ୍ରତିଷ୍ଠ ଲେଖକଙ୍କୁ ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡ଼େମୀର ପୁରସ୍କାର ମିଳିବା ପରେ ପୁରସ୍କୃତ ବହିର ଏକ ନୂଆ ସଂସ୍କରଣ ବାହାରିଛି । ଏହି ସଂସ୍କରଣର କଳେବରରେ ତିନୋଟି ନୂଆ ଚିଜ ଯୋଡ଼ା ହୋଇଛି । ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନ ବେଳେ ଦିଆଯାଇଥିବା ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ଉପରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କର ଭାଷଣ (ଏ ବହି ବିଷୟରେ ନୁହେଁ) ଓ ଲେଖକଙ୍କ ତରଫରୁ ଆଉ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ କରକମଳରୁ ପୁରସ୍କାର ଗ୍ରହଣ କରିବା ବେଳର ଏକ ଫଟୋଚିତ୍ର । ଏପରି କରିବା ଫଳରେ ବହିଟିର ସରକାରୀ କଳ ଜରିଆରେ ଭଲ ବିକ୍ରୟ ହେବ ସତ । କିନ୍ତୁ ସରକାରୀ କୃପା ଦୃଷ୍ଟି ନିକଟରେ କଳାକାରର କି ନ୍ୟୁନତା ପ୍ରଦର୍ଶନ ! ବର୍ତ୍ତମାନ ସାହିତ୍ୟ ଜଗତରେ ଏହା ଏକ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ନୁହେଁ, ନିୟମ ।

ଶତକଡ଼ା ଅନେଶତ ଭାଗ ସ୍ଥଳରେ ସାହିତ୍ୟ, ବିଜ୍ଞାନ, ଦର୍ଶନ ଓ ଇତିହାସର ସମ୍ମିଳନୀ ବା ବିଚାର ମଣ୍ଡଳୀରେ ମନ୍ତ୍ରୀ ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତାସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ରୂପେ ନିମନ୍ତ୍ରିତ କରାଯାଏ । ଏହିଭଳି ଆନୁଗତ୍ୟ ଓ ଆତ୍ମସମ୍ମାନହୀନତା କୌଣସି ସଭ୍ୟ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଦେଶରେ ମିଳିବା ଦୁଷ୍କର । ଅଧିନାୟକବାଦୀ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ୍ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଭିତରେ ଏହା ହୁଏ, କାରଣ ସେ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ଆଇନତଃ ସରକାରୀ ଆଦର୍ଶକୁ ହିଁ ନିଜର ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରେ । ଆମ ଦେଶର ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଭ୍ୟତାର ସାମାଜିକ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଛି । କିନ୍ତୁ ତାହାର ଦୈନନ୍ଦିନ ଗୁଣାବଳୀକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନାହିଁ । ଏହାର ଓଲଟା ହେବା ଉଚିତ । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାବଣଠାରୁ ତାହାର ସାମାଜିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଶିଖିବାକୁ ଚାହିଁ ନଥିଲେ । ବରଂ ତାହାର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର ନୀତି ଜାଣିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣକୁ ଗାବଣ ପାଖକୁ ପଠାଇଥିଲେ । ଏକ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସଭ୍ୟତାର ସାମାଜିକ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେବା ଏକ ନୂଆ ରାଷ୍ଟ୍ରର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନୁହେଁ । ଆମର ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ମୋଟର୍, ଶୀତତାପଯନ୍ତ୍ର ଓ ଟେଲିଭିଜନ୍ ର ସଭ୍ୟତାଠାରୁ ତାହାର ସାମାଜିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅତି ତତ୍ପର । କିନ୍ତୁ ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତିତାର ହିସାବରେ ସାଧୁତା, ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ପେଶାର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ଦୈନନ୍ଦିନ ଗୁଣ ଶିଖିବା ପାଇଁ ପଶ୍ଚାତ୍ପଦ । ଏହାର କାରଣ ମନେହୁଏ, ଏଗୁଡ଼ିକ ଶିଖିଲେ ଉପରୋକ୍ତ ସାମାଜିକ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଛାଡ଼ି ନୂଆ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଖୋଜିବାକୁ ପଡ଼ିବ ।

ଯେଉଁଠାରେ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ଆତ୍ମଗୌରବ ନାହିଁ, ସେଠାରେ ସେ ଛୋଟଲୋକ । ତେଣୁ ଜନମାନସ ଉପରେ ତାହାର ପ୍ରଭାବ ନ ପଡ଼ିବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ସମାଜକୁ ସେ ଚଳାଇ ପାରୁନାହିଁ, କାରଣ ସେ ସ୍ୱଚାଳିତ ନୁହେଁ । ଦେଶ ଭିତରେ କେହି ତାକୁ ଚିହ୍ନି ପାରୁନାହାନ୍ତି ବୋଲି ସେ ବିଦେଶୀ ପ୍ରଶଂସକ ଚାହେଁ । ଏପରି କାହିଁକି ଘଟୁଛି ? ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ କହିପାରେ ଯେ ଦେଶୀଲୋକ ତାକୁ ବୁଝିବା ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ; ତେଣୁ ସେ ସମ୍ମାନ ପାଇ ପାରୁନାହିଁ ଓ ବାଧ୍ୟହୋଇ କ୍ଷମତାଶାଳୀ ଦଳ, ଗୋଷ୍ଠୀ ବା ଅନୁଷ୍ଠାନ ପାଖରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଉଛି । ସମ୍ମାନ ମିଳୁନାହିଁ ବୋଲି ସ୍ୱଧର୍ମ ବି ତ୍ୟାଗ କରୁଛି ? ସାଧାରଣ ଲୋକ ନ ଚିହ୍ନି ପାରିବାର ଦୁଇଟି କାରଣ ଯେ କୌଣସି ଦେଶ ଓ ସମୟରେ କମ ବେଶି ପରିମାଣର ଥାଏ । ଲୋକେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରନ୍ତି କିମ୍ବା ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ସାଧାରଣ ଲୋକର ମର୍ମକୁ ଛୁଇଁଲା ଭଳି କିଛି କରୁନାହିଁ । ଲୋକଙ୍କୁ ଯୋଗ୍ୟ କରିବା ମଧ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀର ଗୋଟିଏ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।