ପ୍ରେମ : ଦୁଇଟି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ବିଚାର

ଜ୍ୟୋତି ନନ୍ଦ

କାମଦେବ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

୧

ଆମେ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ପ୍ରେମ କହିଲେ ପ୍ରକୃତରେ ନିଜର ଆଧିପତ୍ୟକୁ ଜାହିର୍ କରିବାର ଅଥବା ନିଜର ଆନୁଗତ୍ୟକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରିବାର ପ୍ରବଣତା ତଥା ନିଜର ଭାଗ୍ୟକୁ ନିଜେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରୁଥିବାର ଏକ ସକ୍ରିୟ କାରକ ହିସାବରେ ଅନ୍ୟର ସମ୍ମାନଜନକ ସହମତକୁ ବୁଝିଥାଉ ।

୨

ପ୍ରେମ ସବୁବେଳେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବା ବିସ୍ମୟ, ସମବେଦନା ଅବା କରୁଣା । ଜଣେ ହୁଏତ ଏହି ପରି ଦୁଇ ଜଣ ସମର୍ଥଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅବିଶ୍ୱାସ୍ୟ ପ୍ରେମର ମାନବିକ ଟ୍ରାଜେଡ଼ିର କଥା କହି ପାରେ । ମାତ୍ର ସେହି ଟ୍ରାଜେଡ଼ିର ଅସଲ ସ୍ଥିତିଟି ଅନ୍ୟତ୍ର, ଉଦାହାରଣ ସ୍ୱରୂପ ଆଧୁନିକତାର ଆତ୍ମା ପ୍ରେମକୁ ସମସ୍ତ ମର୍ଯ୍ୟାଦାର ଉପରେ ଓ ପ୍ରେମରେ ପଡ଼ିବାର କାମନାକୁ ସମ୍ମାନୀତ ହେବାର କାମନାର ଉପରେ ଏକ ଆସ୍ଥାନରେ ରଖିଥାଏ ।

ଆମେ ସବୁବେଳେ ଅତି ସହଜରେ ଯେତେବେଳେ ଆମର ଇଚ୍ଛା ହେବ ସେତେବେଳେ 'ପ୍ରେମ' ଶବ୍ଦଟିକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ ।

ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଲାଗେ ଯେମିତି ଆମର ସମ୍ପର୍କରେ କେଉଁଠି ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଥାନଟିଏ ଦେଖିଲେ, ତାହାକୁ ଖୁବ ଶୀଘ୍ର ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଆମ ପାଖରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ଏଇ ଚମତ୍କାର ଶବ୍ଦଟି, 'ପ୍ରେମ' । ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଟି ମାନ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଏହାଠୁ ବଳି ଭଲ ଶବ୍ଦ ଆମ ପାଖରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଟିର ସ୍ୱରୂପଟି କ'ଣ ଆମେ ବୁଝୁ ବା ନ ବୁଝୁ ତାହା ମାକ୍ରୋ ନା ମାଇକ୍ରୋ ତାହାର ବିଶେଷ ତର୍ଜମା ନ କରି ଆମେ 'ପ୍ରେମ'ର ବାଉଁଶ ପୋଲଟିଏ ହଠାତ ଗଢ଼ି ସାମ୍ନାର ଖାଲ ଖମାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ଖସି ଯାଉ ।

ପ୍ରେମ ଯେହେତୁ ଏକ ଆବେଗର ପରିମାପକ, ସେ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହାକୁ ମାକ୍ରୋ ଭଳି ଧରି ନେଇ ଆମେ କୌଣସି ଜଟିଳତା ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ ନ କରିବାର ସହଜ ବାଟଟିକୁ ବାଛି ନେଉଛୁ । ଆମ ଭିତରେ ଯେଉଁ ସରଳ ତର୍କ ରହିଛି ତାହା ହେଉଛି, ଯଦି ଆମେ ଆବେଗକୁ ଟିକିନିଖି ବିଚାର କରି ବସୁ, ତେବେ ସେହି ଆବେଗଟି କେତେ ପରିମାଣର ଆଉ ଆବେଗ ହୋଇ ରହିବ ? ପ୍ରେମିକ ଆଉ ପ୍ରେମିକା ଭିତରେ ଯଦି ଜଣକର ମୁଣ୍ଡଟି ଅସଜଡା ରୁବ୍ୟିକ୍ କ୍ୟୁବ୍ ଆଉ ଆର ଜଣକର ମୁଣ୍ଡଟି ଯଦି ବ୍ଲାକବୋର୍ଡ଼ ହୋଇ ଥିବ, ତେବେ ଆମେ ସେହି ପ୍ରେମ କାହାଣୀଟିରେ କେତେ ପ୍ରେମ ଦେଖି ପାରିବା ? ପ୍ରେମ କ'ଣ ଗୋଟିଏ ଜଟିଳ ପାଟିଗଣିତ, ଯାହାର ଏକ ନିଷ୍କର୍ଷରେ ପାଇଁ ଆମକୁ ଦିସ୍ତା ପରେ ଦିସ୍ତା କାଗଜ ଦରକାର ହେବ ?

ମୋର ଜଣେ ସାଙ୍ଗ ଦିସ୍ତାଏ କାଗଜ ପରିମିତ ଖଣ୍ଡିଏ ପ୍ରେମ ପତ୍ର ଲେଖି ତାହାର ପ୍ରେମିକାକୁ ଦେବାର ମୁଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିଛି ।  ମୋର ସେହି ବିଶିଷ୍ଠ ପ୍ରେମପତ୍ର ଲିଖନରେ ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ଭୂମିକା ଥିଲା । ନା, ମୁଁ ସେହି ବନ୍ଧୁଙ୍କ ପ୍ରେମପତ୍ର ରଚନାର ମୌଳିକତାକୁ ଅପମିଶ୍ରଣ କରି ନାହିଁ, ନିଜର ଯତ୍‌ଚକିଞ୍ଚିତ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତିଭାର ସହଯୋଗ ଦେଇ ନାହିଁ ବା ମଝିରେ ମଝିରେ ସେଇ ପ୍ରେମପତ୍ରକୁ ଶୁଣି ଉତ୍ସାହବ୍ୟଞ୍ଜକ ଦୁଇ ଶବ୍ଦ କେବେ କହି ନାହିଁ । ମୋର ଭୂମିକାଟି ଏକ ବାଧକର ।

ମୁଁ ବାରମ୍ବାର ବନ୍ଧୁକୁ କହିଛି ଯେ, ଏହା ବଦଳରେ ଫରାସୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ବିପ୍ଳବ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେଲେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀଟି ମିଳିବା ଥୟ । ମୋ'ର ବାଧକ ପଣଟି ବନ୍ଧୁକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଛି । ମୁଁ ନୀରବରେ ସେହି ଐତିହାସିକ ପ୍ରେମପତ୍ର ଲେଖନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଛି । ଟେବୁଲଲ୍ୟାମ୍ପ ତଳେ କ୍ଲିପ୍ ବୋର୍ଡ଼ ଉପରେ ପୃଷ୍ଠା ପରେ ପୃଷ୍ଠାର ବଦଳି ଯାଉଥିବା ପ୍ରେମପତ୍ରର ମଝିରେ ସେହି ଲେଖକର ବେପରୁଆ ଦୃଷ୍ଟିର ବର୍ଚ୍ଛାମାନ ମୋତେ ଭୋଗିବାକୁ ହୋଇଛି । ମୁଁ ଯେମିତି ସେତେବେଳେ ସେହି ସମୟର ପ୍ରେମ ଚୋପରା, ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥରେ ପରିବେଶକୁ ଧୂମ୍ରପାନରେ ପ୍ରଦ୍ୟୁଷିତ କରିବା ମୋର ଅଧିକାର । ତାହା ପରେ ଦିନେ ବନ୍ଧୁ ଉଠିଲେ ତାଙ୍କ ଟେବୁଲଲ୍ୟାମ୍ପ ପାଖରୁ । ମୁଁ ବି ଥିଲି ଟିକିଏ ଦୂରରେ ସେତେବେଳେ ।  ଆସି ମୋ କାନ୍ଧରେ ହାତ ପକାଇଲେ ସେ । କହିଲେ,ହେଲା । ପୂରା ଦିସ୍ତାଏ । ଦେଖ୍ ।

ପ୍ରେମରେ ସଫଳ ଅନେକ କାହାଣୀ ମୁଁ ପଢ଼ିଛି । ପ୍ରେମିକ ପ୍ରେମିକା ମାନଙ୍କର ବାଧକହୀନ ସମୟରେ ଆକାଶୀ ଉଡ଼ାଣ ଦେଖିଛି, କଳ୍ପନା କରିଛି । କିନ୍ତୁ ଏଇ ଗୋଟିଏ ଥିଲା ମୋର ଜଣେ ପ୍ରେମପତ୍ର ଲେଖକର ସଫଳତାର ଝଲମଲ ଦୃଶ୍ୟଟିଏ ସ୍ୱଚକ୍ଷୁରେ ଦେଖି ପାରିବାର ଏକମାତ୍ର ବିରଳ ଅବସର ।

ପ୍ରେମର ଦେବତା, କ୍ୟୁପିଡ଼ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

କହିବାର କଥା ହେଉଛି ଏଠାରେ ଏକ ପ୍ରେମପତ୍ରର ବାଧକ ପରି ସମସ୍ତ ପ୍ରେମରେ ବାଧକଟି ଯେତିକି ଯେତିକି ଦୁର୍ଦ୍ଦାନ୍ତ ହେବ, ପ୍ରେମ କାହାଣୀଟି ସେତିକି ସେତିକି ଆକର୍ଷଣୀୟ ହେବ । ଠିକ୍ ଯେମିତି ଗୋଟିଏ ଗୋଇନ୍ଦାର ଦକ୍ଷତା ଅପରାଧିର ଚତୁରତା ଉପରେ ସାଧାରଣତଃ ନିର୍ଭର କରୁଥାଏ । ଅପରାଧିର ଚତୁରପଣର ଗୋଲକଧନ୍ଦା ହେଉଛି, ଆମ ଗୋଇନ୍ଦା କାହାଣୀର ସାମଗ୍ରିକ ଶିଳ୍ପ କର୍ମ, ସୌଷ୍ଠବ ।

ପ୍ରେମର ଏହି ବାଧକତତ୍ତ୍ୱକୁ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି, ପ୍ରେମ ଭଳି ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାଧକକୁ ବୁଝିବା ଆଉ ବାଧକକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବାର ପନ୍ଥା ଓ ସାହସ ସଞ୍ଚୟ କରିବା ।

ଦୁଃଖର କଥା, ଆପଣମାନେ ଦୟା କରି ଏହାକୁ କାହାକୁ ଆକ୍ଷେପ ବା ନିଜ ଦେହକୁ ନ ନେଲେ କହିବି, ବାଧକତତ୍ତ୍ୱର ନିହାତି କୁପୋଷଣ ଯୋଗୁ ଆମର ପ୍ରେମ ଓ ଆମର ସବୁ ପ୍ରେମ କଥା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କଥା ମାନ ସାହିତ୍ୟିକ ଦୁରାବସ୍ଥା ଭୋଗୁଛନ୍ତି । ଆମର ଚରିତ୍ରମାନେ ସବୁବେଳେ ସତ୍, ନଷ୍ଟାଲଜିଆ ଗ୍ରସ୍ତ । ସେମାନଙ୍କୁ ସେହି ଚିରାଚରିତ ଶଗଡ଼ଗୁଳାରୁ ବାହାର କରି ଆଣିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ତାହା ହେଲେ ଆମେ ବିବିଧତା ଦେଖିବା । ବୈଚିତ୍ର୍ୟକୁ ଅନୁଭବ କରିବା । ଏହା ଲେଖିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କଦାପି ନୁହଁ ଯେ, ଆମ ପ୍ରେମ କଥାରେ ସବୁଆଡ଼ କେବଳ ଅନ୍ଧାର ହିଁ ଅନ୍ଧାର ।

ନିୟତି ଆଉ କାଳକୁ ବାଧକ ହିସାବରେ ଆମ କାହାଣୀରେ ଆଉ କେତେ ମାକ୍ରୋ-ମାନେଜମେଣ୍ଟ କରି ଆମେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହିବା ? ଏମିତିରେ ଆମ ସାହିତ୍ୟରେ ଆବେଗ ଆଉ କେବଳ ଲୋଡ଼ିବାପଣକୁ ନେଇ କବି ରମାକାନ୍ତଙ୍କ ବିଖ୍ୟାତ ଶୃତଲିଖନଟି ଆମ ସାମ୍ନାରେ ଉପଲବ୍ଧ, 'ଶ୍ରୀରାଧା' । ମୋର ବିଚାରରେ 'ଶ୍ରୀରାଧା'ରେ ଯେଉଁ ପ୍ରେମକାହାଣୀଟି ଆମକୁ ବିହ୍ୱଳ କରି ଏତେ ଦିନ ରଖି ଆସିଛି, ସେଥିରେ 'ବାଧକତତ୍ତ୍ୱ'ଟି ଅର୍ଥାତ୍ ଆଣ୍ଟାଗୋନିଷ୍ଟଟି କେତେ ସ୍ପଷ୍ଠ, ଆଉ କେତେ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ? ଏହାର ସବିଶେଷ ବିଚାର ଆପଣମାନଙ୍କର ।

"ସଖୀ ବେଦନା କାହାରେ ବଲେ,

ତୋମରା ଯେ ବଲୋ ଭାଲୋବାସା ଭାଲୋବାସା,

ସଖୀ ଭାଲୋବାସା କାରେ କୟେ ?"

ଆପଣମାନେ ଅସହମତି ବ୍ୟକ୍ତ କରି ପାରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ମୋର ବିଚାରରେ ଆସନ୍ତାକାଲି 'ଶ୍ରୀରାଧା'ର ପୁନର୍ମୂଲ୍ୟାୟନ ହେବ ଆଉ 'ଶ୍ରୀରାଧା' ରହିବେ ନାହିଁ । କବି ରମାକାନ୍ତ ନିଶ୍ଚୟ ରହିବେ, ତାଙ୍କର 'ସପ୍ତମ ଋତୁ' ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆଗର କୃତି ସହ ।

ପ୍ରେମକୁ ବୁଝିବାକୁ ହେଲେ ଆମକୁ ପ୍ରେମର ବାଧକତତ୍ତ୍ୱକୁ ବେଶି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ବିଚାର ସହ ଏଇ ଲେଖାଟି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଅଛି, ସେଥିରେ ଆପଣ ଦେଖିବେ ପ୍ରେମର ବାଧକପଣକୁ ବେଶି ଉଜାଗର କରା ଯାଇଛି । ସେଇ ଦୁଇଟି ବିଚାର ବିଶିଷ୍ଠ ଆମେରିକାନ୍ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଥମାସ୍ ସାସ୍‌ଙ୍କ ପୁସ୍ତକ 'ଦି ସେକେଣ୍ଡ ସିନ୍'ରୁ ଉଦ୍ଧାର କରା ଯାଇଛି । କବିଗୁରୁ ରବୀନ୍ଦ୍ର ଏକଦା ଲେଖିଛନ୍ତି:

"ସଖୀ ଭାବନା କାହାରେ ବଲେ"

ସବୁ ବିଚାର ସତ୍ତ୍ୱେ ଆମେ କବିଗୁରୁଙ୍କ ଭଳି ପୁଣି ଫେରିବା ଗ୍ରାଉଣ୍ଡ ଜିରୋକୁ । ପ୍ରେମ କହିଲେ କ'ଣ ବୁଝିବା ଆମେ ?