ମହାନଦୀ ଓ ଓଡ଼ିଶାର ଗମନାଗମନ ଓ ପରିବହନ

ସମ୍ବଲପୁର ପରଠାରୁ ମହାନଦୀ

ପ୍ରାକ-ବ୍ରିଟିଶ ଓ ବ୍ରିଟିଶ ଅମଳରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଓଡ଼ିଶାର ଗମନାଗମନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମହାନଦୀର ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଥିଲା । ମହାନଦୀର ତ୍ରିକୋଣଭୂମିରେ ଅବସ୍ଥିତ ସେବେଳର ହରିହରପୁର (ଏବେକାର ଜଗତସିଂହପୁର) ଭାରତରର ପ୍ରଥମ ବ୍ରିଟିଶ ଫ୍ୟାକ୍ଟରି (ବାଣିଜ୍ୟିକ ପେଣ୍ଠ) ଭିତରୁ ଗୋଟିଏ । ଏହା ୧୬୩୩ ମସିହାରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଥିରୁ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଭାରତରେ ମହାନଦୀର ବାଣିଜ୍ୟିକ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ଅନୁମେୟ ।

ଥମାସ ମୋଟ୍ଟେ ୧୭୬୬ ମସିହାରେ ରିପୋର୍ଟ କରନ୍ତି ଯେ ମହାନଦୀରେ ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ତିରିଶି କୁଇଣ୍ଟାଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜିନିଷ ପରିବହନ କରୁଥିଲେ । ଜେମସ୍ ଡେଭିଡସନଙ୍କର ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ ଅପ୍ରକାଶିତ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ‘ଜର୍ନାଲ ଅଫ୍ ଏ ରୁଟ ଫ୍ରମ କଟକ ଟୁ ନାଗପୁର’ରେ ଜଣେ ଅଜ୍ଞାତ ବ୍ରିଟିଶ ପରିବ୍ରାଜକଙ୍କୁ ଆମେ କହିବାର ଶୁଣୁ ଯେ ବନରାସ ଛାଡ଼ିବା ପରେ ସେ ପ୍ରଥମ ପୋତ ସୋନପୁର ପାଖ ବିନିକାରେ ହିଁ ଦେଖିଲେ । ମହାନଦୀ କୂଳ ବଡ଼ମୂଳ ତଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ସେତେବେଳେ ପୋତମାନେ ସତୁରି କୁଇଣ୍ଟାଲରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଓଜନର ମାଲମତା ବୋହିପାରୁଥିଲେ । ଏହାର ଆଠ ଦଶନ୍ଧି ପରେ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ପି.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଡ଼ି. ବିଭାଗର ରିପୋର୍ଟରୁ ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ ମହାନଦୀରେ ଆତଯାତ କରୁଥିବା ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ଚାଳିଶିରୁ ୧୪୦ କୁଇଣ୍ଟାଲ ଓଜନର ମାଲ ପରିବହନ କରୁଥିଲେ । ହଣ୍ଟରଙ୍କର ଷ୍ଟାଟିଷ୍ଟିକାଲ ଆକାଉଣ୍ଟ୍ରୁ ଏହି ଡଙ୍ଗା ଗୁଡ଼ିକରେ ବୁହାହେଉଥିବା ମାଲମାତାର ଓଜନ ୨୫୦ କୁଇଣ୍ଟାଲ ପାଖାପାଖି ଜଣାଯାଏ ।

ଅର୍ଥାତ, ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମହାନଦୀର ନାବିକମାନେ ବହୁ ଓଜନ ବିଶିଷ୍ଟ ମାଲ ପରିବହନ କରିବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ଥିଲେ । କଟକର ଉପର ମୁଣ୍ଡରେ ୨୪୦ କିଲୋମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଅର୍ଥାତ ବିନିକା ଯାଏଁ, ଛୋଟ ନାବ ଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଷ ସାରା ଚଳପ୍ରଚଳ ହୋଇପାରୁଥିଲେ । ମହାନଦୀରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପାଣି ଥିବା ସମୟରେ ରାୟପୁରର ୩୫ କିଲୋମିଟର ପୂର୍ବରେ ଥିବା ଅରଙ୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ଗତି କରିପାରୁଥିଲେ । ମାତ୍ର ଛତିଶଗଡ଼ରେ ପ୍ରାୟତଃ ନାବଗୁଡିକରେ ମହାନଦୀର ଶାଖା ନଦୀ ଶେଓନାଥ ଉପକୂଳରେ ସ୍ଥିତ ନନ୍ଦଘାଟ ଠାରେ ହିଁ ମାଲ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଉଥିଲା । ମହାନଦୀ୍ରେ ଯାତ୍ରା ପାଇଁ ନାବିକମାନଙ୍କୁ ବହୁତ କୌଶଳ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା । ମୌସୁମୀ ସମୟରେ ଏହି ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକର ଗତି ଘଣ୍ଟାକୁ ଆଠରୁ ଦଶ କିଲୋମିଟର ଥିଲା । ଗ୍ରୀଷ୍ମ କାଳରେ ଏହା ଘଣ୍ଟା ପିଛା ତିନି କିଲୋମିଟରକୁ ଖସି ଆସୁଥିଲା । ଏଣୁ ସମ୍ବଲପୁରରୁ କଟକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାତ୍ରା ବର୍ଷା ଦିନେ ମାତ୍ର ଚାରି ଦିନରେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ୠତୁରେ ୧୨-୧୫ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୟ ନେଉଥିଲା । ମହାନଦୀ ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ ହିଁ ସମ୍ବଲପୁର ତଥା ସୋନପୁର ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାର ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବାଣିଜ୍ୟିକ ପେଣ୍ଠ ଥିଲେ ।

ଓଡ଼ିଶା ବିଜୟ ପରେ ଆମେ ଔପନିବେଶିକ ମହଲରେ ଛତିଶଗଡ଼ରୁ ଜିନିଷ ରପ୍ତାନୀ ପାଇଁ ମହାନଦୀର ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ବିଷୟକ ଅନେକ ଆଲୋଚନା ଆମେ ଶୁଣିବାକୁ ପାଉ । ୧୮୬୦ ଦଶକର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ସାର୍ ରିଚାର୍ଡ୍ ଟେମ୍ପଲ ଲେଖନ୍ତି ଯେ ବାର୍ଷିକ ସୋନପୁରକୁ ୨୦୦, କଟକକୁ ୨୦୦, ବିନିକାକୁ ୩୦୫ ଓ ସମ୍ବଲପୁରକୁ ୫୦୦ ପାଖାପାଖି ଡଙ୍ଗା ବାଣିଜ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଛତିଶଗଡ଼ରୁ ଧାଡ଼ି ଦେଉଥିଲେ । ଛତିଶଗଡ଼ରୁ କଟକକୁ ଆସୁଥିବା ମାଲମତାର ଓଜନ ପ୍ରାୟ ୧୯୦୦ ଟନ୍ (୧୫୨, ୫୪୧ ଟଙ୍କା ମୂଲ୍ୟର) ଓ କଟକରୁ ଛତିଶଗଡକୁ ଯାଉଥିବା ଜିନିଷର ଓଡନ ପ୍ରାୟ ୯୪୦ ଟନ୍ ( ୭୭,୧୮୭ ଟଙ୍କା ମୂଲ୍ୟର) ଥିଲା । ଏହା ଥିଲା ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଛତିଶଗଡ଼ ଭିତରେ ମହାନଦୀରେ ବାଣିଜ୍ୟରେ ହିସାବ । ମହାନଦୀ ଉପରେ ଘଟୁଥିବା ସ୍ଥାନୀୟ ବାଣିଜ୍ୟ ବୋଧେହୁଏ ପରିମାଣରେ ଏହାର ବହୁ ଗୁଣ ଥିଲା । ଯଥା ଅନୁଗୁଳରୁ କଟକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାଠଗଡ଼ ଭସାଯାଇ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯଉଥିଲା । ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ଛତିଶଗଡ଼-ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶାର ବାଣିଜ୍ୟର ହିସାବରୁ ବାହାରେ ।

ମହାନଦୀ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଓଡ଼ିଶାର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ବାଣିଜ୍ୟ ଔପନିବେଶିକ ଶାସନ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ତୃତୀୟ ଚଉଠ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାକଳ ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ପଶ୍ଚିମ-ଦକ୍ଷିଣପୂର୍ବ କର୍ଣ୍ଣ ଦେଇ, ନଈର ପ୍ରବାହର ସହ ସଙ୍ଘଟିତ ହେଉଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ କଳର ପ୍ରଭାବରେ ରେଳ ଇତ୍ୟାଦି ଫିଟି ଯିବାରୁ ଧିରେ ଧିରେ କଲିକତା ସହିତ ଓଡ଼ିଶାର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସମ୍ପର୍କ ବଢ଼ିଲା ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଭାବରେ ଛତିଶଗଡ଼ ଓ ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କ ସହିତ ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶାର ମହାନଦୀ ଦେଇ ଘଟୁଥିବା ବାଣିଜ୍ୟର ଗୁରୁତ୍ୱ ଛିଡ଼ିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲା । ଏହି ବିଷୟରେ ଅଧିକ ଗବେଷଣାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

ଗ୍ରନ୍ଥସୂଚୀ

ରବି ଆହୁଜା । ୨୦୦୪ । ‘ଓପନିଙ୍ଗ ଅପ୍ ଦି କଣ୍ଟ୍ରି’ ? ପ୍ୟାଟର୍ଣ୍ଣସ୍ ଅଫ୍ ସିର୍କୁଲେସନ୍ ଆଣ୍ଡ୍ ପଲିଟିକ୍ସ୍ ଅଫ୍ କମ୍ୟୁନିକେଶନ ଇନ୍ ଅର୍ଲି କଲୋନିଆଲ୍ ଓଡ଼ିଶା । ଷ୍ଟଡ଼ିଜ୍ ଇନ୍ ହିଷ୍ଟ୍ରୀ ୨୦(୧) : ୭୩-୧୩୦ ପୃଷ୍ଠା ।

ଥମାସ ମୋଟ୍ଟେ । ୨୦୧୦ । ଏ ନ୍ୟାରେଟିଭ୍ ଅଫ୍ ଏ ଜର୍ଣ୍ଣି ଟୁ ଦି ଡାଇମଣ୍ଡ ମାଇନ୍ସ୍ ଆଟ୍ ସମ୍ଭଲପୁର୍, ଇନ୍ ଦି ପ୍ରୋଭିନ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା । ଫୋର୍ କର୍ଣ୍ଣର୍ସ୍ ୱିଥ୍ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ।

ଏଚ୍.ଏଚ୍. ଡଡ୍-ୱେଲ୍ (ସମ୍ପାଦକ) । ୧୯୨୯ । ଦି କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ହିଷ୍ଟ୍ରୀ ଅଫ୍ ଦି ବ୍ରିଟିଶ୍ ଏମ୍ପାୟାର୍ ଭଲ୍ୟୁମ୍ ୪ (୧୪୯୭-୧୮୫୮) । କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ୟୁନିଭର୍ସିଟି ପ୍ରେସ୍ : କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ।

ବି.ଦ୍ର. - ଏହି ଲେଖାଟି ମାସିକ ପତ୍ରିକା ସମ୍ଭାବନାର ୨୦୧୭ ମସିହାର ବାର୍ଷିକ ସଙ୍ଖ୍ୟାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ।