ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଚାଟଶାଳୀ ପାଠ

ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ  (୫ ଅଗଷ୍ଟ ୧୮୮୪ – ୬ ନଭେମ୍ବର ୧୯୬୭) ଙ୍କ ଜନ୍ମ ମାତାଙ୍କର ଅଷ୍ଟମ ଗର୍ଭରେ, ଗହ୍ମାପୂନେଇ ପୂର୍ବ ଦିନ । ତାଙ୍କର ପୈତୃକ ଗ୍ରାମ ହେଲା ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁର । ସେ ପ୍ରଥମେ ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି ସେଇ ଗାଁରେ, ଏକ ଚାଟଶାଳୀରେ । ଛଅ ବରଷ ପୁରିବାରୁ ପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କରି, ସେଇଠାରେ ସେ ସାଢ଼େ ସାତ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାଠ ପଢ଼ିଥିଲେ । ସେହି ଚାହାଳିରେ ହିଁ ସେ ସେତେବେଳର ‘ଖ’ ଓ ‘କ’ ପରୀକ୍ଷା ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ପରୀକ୍ଷା (ବୋଇଲେ, ଏବେର ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ପରୀକ୍ଷା) ପାସ କରିଥିଲେ ।  

ସେବେ ଚାହାଳିରେ ଅକ୍ଷର ପରିଚୟ, ଫଳା, ବନା, ପଣିକିଆ, କଡ଼ାଗଣ୍ଡା, ପାହି ପଣିକିଆ, ଗୁଣ୍ଠ, ବିଶ୍ୱା, ଫେଡ଼ା ମିଶା ହରି ଗୁଣ, ଓଡ଼ାଙ୍କ ଆଦି ପଢ଼ା ହେଉଥିଲା । କୌଣସି ବିଷୟରେ ପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ ହେଲା ବେଳକୁ ନାହାକ ପିଲାଙ୍କୁ ସନ୍ଥ ଦିଅନ୍ତି । ସେଥିକୁ ପିଲାଟି ଘରୁ ଚାଉଳ, ଦୁବ, ବରକୋଳି ପତ୍ର, ହଳଦୀଗୁଣ୍ଡ ଓ ଅନ୍ୟ ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀ ଧରି ଆସେ । ସରସ୍ୱତୀଙ୍କର ପୂଜା ହୁଏ । ଚାଉଳତକ ନାହାକଙ୍କର । ଯଦି ଚାଟଟି ସଙ୍ଗତିସମ୍ପନ୍ନ ପରିବାରର, ତାହା ହେଲେ, ଚାଉଳ ଓ ପୂଜା ସାମଗ୍ରୀ ସହିତ କିଛି ପଇସା ଦକ୍ଷିଣା ଭାବରେ  ନାହାକଙ୍କୁ ମିଳେ । ଏହା ଛଡ଼ା ସେ ଚାଟଟିଏ  ‘ଖ’, ‘ କ’ ତଥା ଦ୍ୱିତୀୟ ପରୀକ୍ଷା ପାସ କଲେ, ଯଥା କ୍ରମେ ଦୁଇ ଟଙ୍କା, ତିନି ଟଙ୍କା ଓ ପାଞ୍ଚ ଟଙ୍କା ଚାଟ ପିଛା ସରକାର ବାହାଦୁରଙ୍କ ଠାରୁ ସେବେ ପାଉଥିଲେ ।

ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗାଁଟିରେ ନାହାକ ଜଣଙ୍କ ଥିଲେ କରଣ ଜାତିର । ସେ ଦରମା ପାଉଥିଲେ ପିଲା ପିଛା ମାସକୁ ପୁରୁଣା ପଇସା ଚାରିଅଣା । ତାଙ୍କର ଖିଆପିଆର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଚାଟମାନଙ୍କ ଘରେ ହେଉ ଥିଲା । ଯେହେତୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଥିଲେ ବ୍ରାହ୍ଣଣ, ସେମାନଙ୍କ ଘରେ ନାହାକଙ୍କର ଖାଇବାରେ ଜାତିଗତ ବାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କିଛି ଅସୁବିଧା ନ ଥିଲା । ନାହାକଙ୍କ ପାଇଁ ଚାଟଙ୍କ ଘରେ ଅଲଗା ବାସନ ମଧ୍ୟ ରହୁଥିଲା । ସେ ସମୟର ଚଳଣୀ ଅନୁସାରେ ତାଙ୍କୁ ଖାଇ ସାରି ନିଜର ବାସନ ମାଜି ଦେଇ ଆସିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା ।

କୁକୁଡ଼ାଡକାରୁ ଚାଟମାନେ ଉଠି ଚାହାଳିରେ ଢୁକନ୍ତି । ସେବେ ଜାମାପଟାର ବେଶି ଚଳଣି ନ ଥିଲା । ପ୍ରାୟତଃ ପିଲାଏ ଖଣ୍ଡିଏ ଲେଖାଏଁ କଉପିନି ମାରି ଚାହାଳି ଯାଆନ୍ତି । ସବୁ ଚାଟଶାଳୀ ପରି ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଚାହାଳିରେ ମଧ୍ୟ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତୀ କରିବା ପାଇଁ ନିୟମଟିଏ ପ୍ରଚଳିତ ଥାଏ । ଯିଏ ପ୍ରଥମେ ପହଞ୍ଚିବ ସାହାର ହାତରେ ନାହାକ ବେତଟିକୁ ଖାଲି ଛୁଆଇଁ ଦିଅନ୍ତି । ତାହା ହେଲା ‘ଶୂନ’ । ତାହା ପରେ ଯାହୁଁଯାହୁଁ ପିଲା ଡେରିରେ ଆସନ୍ତି, ତାଙ୍କ ହାତରେ ବେତର ପ୍ରକୋପ ସେହି ଅନୁପାତରେ ବଢ଼ି ବଢ଼ି ଯାଏ ।  ଚାହାଳି ଦୁଇ ଓଳି ଚାଲେ । ଉପର ଓଳି ଛାତ୍ରମାନେ ଖାଇ କରି ଆସିଲା ବେଳକୁ ମଧ୍ୟ ଏହି ପରି ଉପସ୍ଥାନ ନିଆ ଯାଏ । ଉପସ୍ଥାନ ନେଇ ସାରି ପିଲାମାନେ ପାଠ ଆରମ୍ଭ କଲେ, ନାହାକ ମହାଶୟ ଚାଲିଯାଆନ୍ତି ପୋଖରିପାଣି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ନିତ୍ୟକର୍ମ ସମାପାନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ।

ନିତ୍ୟକର୍ମ ପାଇଁ ଗଲା ବେଳକୁ ନାହାକେ ପଛରେ ଜଗାଇ ଦେଇ ଯାଆନ୍ତି, ଜଣେ ବଡ଼ ଚାଟକୁ, ଯାହାକୁ ଏବର ହିସାବରେ ଆମେ ମନିଟର ବୋଲି କହିବା । ହେଲେ ବଡ଼ଚାଟମାନେ ଯେ କେବଳ ଅନ୍ୟ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିଲେ ତାହା ନୁହେଁ । ସେମାନେ ପାଠ ମଧ୍ୟ ଆଦାୟ କରିବାର କ୍ଷମତା ଓ ଦକ୍ଷତା ରଖୁଥିଲେ । ବଡ଼ଚାଟ ଜଣକ ଥିଲା ସବୁଠାରୁ ବେଶି ପାଠ ଜାଣିଥିବା ପିଲା । ଯେଉଁ ଦିନ ନାହାକ କୌଣସି କାରଣରୁ ଚାହାଳିରେ ନ ଥାଆନ୍ତି, ସେ ଦିନ ବଡ଼ ଚାଟ ହିଁ ଚାହାଳି ପରିଚାଳନା କରେ । ସେ ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରେ, ନୂଆ ପାଠ ଦିଏ ତଥା ପୁରୁଣା ପାଠ ମଧ୍ୟ ଆଦାୟ କରେ । ବଡ଼ ଚାଟ ତଳକୁ ଦକ୍ଷତା ଅନୁସାରେ ଛାତ୍ରମାନେ ନିଜଠୁ କମ ବୟସର ଓ ଦକ୍ଷତାର ଚାଟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଭୂମିକା ଅବଲୀଳା କ୍ରମେ ତୁଲାଇ ଯାଆନ୍ତି ।  

ମୌଖିକ ଆବୃତ୍ତି ଥିଲା ଚାହାଳି ପଢ଼ାର ମୂଳ ପଦ୍ଧତି । ସକାଳ ଓଳିଯାକ ପିଲାଏ ମାଟିରେ ଗୋବର ଲିପା ଚଟାଣ ଉପରେ ଖଡ଼ି ଧରି ଅକ୍ଷର ମଡ଼ା ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ପଣିକିଆ ଇତ୍ୟାଦି ବଡ଼ ପାଟିରେ ଘୋଷି ଘୋଷି ଲେଖନ୍ତି । ନାହାକ ନିତ୍ୟକର୍ମ ମେଣ୍ଟାଇବା ପାଇଁ ବଡ଼ଚାଟକୁ ଜଗାଇ ଦେଇ ଯିବା ପରେ, ବଡ଼ ଚାଟ ଜଣକ ଖାଲି ନାହାକଙ୍କ ଆସିବା ବାଟକୁ ଛେକି ରହେ । ଅନ୍ୟ ପିଲାମାନେ ପାଠ କଅଣ ପଢ଼ିବେ, ପ୍ରାୟତଃ ଖେଳକୁଦ ଓ ନାନାଦି କଉତୁକରେ ମାତି ରହନ୍ତି । ନାହାକଙ୍କ ଆସିବା ଖବର ବଡ଼ ଚାଟ ଦେଲେ, ସମସ୍ତ ଚାଟମାନେ ଯେଝା ଯାଗାକୁ ଯାଇ ପୁଣି ପାଠ ଗାଇ ବସନ୍ତି । ହେଲେ ନାହାକ ଆସି ବେତ ଧରି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ପୁଣି ଗୋଟିଏ ଛେକ ପିଚାରେ ସେକି ଦେଇ ଯାଆନ୍ତି ।

ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ମଧ୍ୟ ଚାଟମାନେ ଚାହାଳିରେ ପଢ଼ାପଢ଼ି କରୁଥିଲେ । ଛାତ୍ର ପିଛା ସପ୍ତାହକ ପାଇଁ ତେଲ ନିମନ୍ତେ ପଇସାଟିଏ ଦିଆ ହୁଏ ।  ସେତିକି ବେଳେ ନୂଆ କରି କିରାସିନି ତେଲ ଆସିଲା ।  ନାହାକ ହିଁ କାଳିଆ ପାତ୍ରଟିରେ କିରାସିନି ଆଣି ଥୋଇଲେ । ବୋତଲଟିର ଠିପି ଥାଏ ଗୋଟିଏ ପତ୍ର କାହାଳି । ପୁରୁଣା ତେଲ ତୁଳନାରେ କିରାସିନି ଥିଲା ଯଥେଷ୍ଟ ଶସ୍ତା । ଏଣୁ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାରେ ପଢ଼ାପଢ଼ି ପାଇଁ ଆଲୁଅ ନିମନ୍ତେ କିରାସିନିର ପ୍ରବେଶ ଘଟିଲା ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଦଶକରେ । ହେଲେ ସେ ତେଲ ଦେବଭୋଗ୍ୟ ହେଲା ନାହିଁ । 

ବି.ଦ୍ର. - ଏହି ଲେଖାଟିର ଉପାଦାନ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ, ତଥା କେନ୍ଦ୍ର ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୁରସ୍କୃତ, ଆତ୍ମକଥା, ‘ଆତ୍ମଜୀବନୀ’ର ଅଗଷ୍ଟ ୨୦୦୩ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ତୃତୀୟ ସଂସ୍କରଣରୁ ସଙ୍ଗୃହିତ । ବହିଟି କଟକସ୍ଥ ପ୍ରକାଶନ ସଂସ୍ଥା କଟକ ଷ୍ଟୁଡ଼େଣ୍ଟସ୍ ଷ୍ଟୋର ଛପାଇଛନ୍ତି । ବହିଟିର ପ୍ରଥମ ସଂସ୍କରଣ କେବେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା, ସେହି ତଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶକ ଦେଇ ନାହାନ୍ତି ।